Xabier Lizardi

ITZ-LAUZ

Fitxategi hau “liburu-e” bildumako alea da,
liburu elektronikoen irakurgailurako prestatua.
 
Liburu gehiago eskuratzeko:
              http://armiarma.com/liburu-e

Bertsio elektroniko honen jatorria: http://www.jazzfree.com/jazz9/arrain/

http://klasikoak.armiarma.com/

Egileari buruzko informazioa:

       http://zubitegia.armiarma.com/egileak/00223.htm

SARRERA-GISA

       Berrogei urte, aurki, ITZ-LAUZ liburuxka mamitsua lenengo aldiz argitaratua izan zana. EUSKELTZALEAK zeritzan elkarteak LIZARDi'tar XABIER il da urteburuan (1934) omenaldi ta gorasarre antzo, olerkariak itz-lauz edo prosaz egindako lanez bilduma polit bat osatu zuan, Eta sakel-iburu txukun batean argitaraturik AGIRREtar JOSEBA MIRENA-ren izen pean, onen izena goretsiaz gañera euskal kulturari irakurgai ederrenaren emaitz yoria eskeñi zion.

       ITZ-LAUZ-en itzaurrea izengabe bazetorren, bidezko ta zuzen da esatea D. JOSE MARKIEGI izan zan apaiz jaun onbidetsu bezin jakintsu ta ederzaleak idatzi zuala. LIZARDI eta MARKIEGI elkarren kideko zirala errez antzemango diozute iiburua xurgatu ala.

       Biok gramatikari ikasi, oso ta jakintsu ziran; biak garbizale purrukatuak. Eta esan bearra dago, agian, irakurtzeko zailtxoak. Joera au, gaur okertzat artuko dute zenbait idazle gazteek... Errezkerira makurtuak bait gaude. Au ez dago gaizki erderakada ta mordollokerian ez erori ezkero. Ulerterreza izateagatik bearrezko da, bai itzezagun eta errikoienak erabiltzea; esaera arruntenak alik eta joskera jatorrenean. Ez dezagun irakurlea, beñere alperrik aspertu ta gogaitu.

       Au guzia egia da, baiñan izkuntza landu ta gaitu nai danean gauza xehe eta utsetik altxatuaz, arnas goitarrez eder jantzia eman nai zaionean, zillegi da asmamena zorrozturik idaz-tankera goratu ta berritu nai izatea. Lan au ezin dezake, naski, edozeñek egin. Maisutza aundia bear du orretarako. Eta ori bazuten bai Lizardi eta bai Markiegi-k. LIZARDI, asko entzun, ikasi ta irakurri ondoren euskera sakon jabetzera iritxi zan. Ekiñaren ekiñez Axular, Etxepare, Mendiburu ta abar aztertu zituan. Markiegi-k, zer nolako bidetatik ibilli zan esaten digu. Ez da ahaztu bear aldi artan euskal literatura apurra arruntekerian eroria zegoala eta astinaldi aundi baten bearretan. Lizardi-k euskera «aundiki soñekoz» jantzitzeko asmo zuan gogoko. Berez «estetikoia» bait zan, Gongora-zale ta izkuntza aztertzaille aukerakoa. Onek barka arazi bear digu iñoiz zerbait illun eta zail arkitzea. Bestaldetik euskerari aberastasun berri bat eman diolako.

       Aitaturiko arrazoi guziegatik ITZ-LAUZ liburua berriz argitaratzea bearrezko ta mesedegarri iruditu zaigu oraingo irakurle gazteen eskutan ipintzearren. Ez bakarrik Lizardi-ren prosa-tankera yori aberats eta apaiña nolakoa dan ezagutu ta aztertu dezaten, baizikan, baita ere ark erabillitako gaiak zeintzu izan ziran; eta zer nolako zabal eta garrantziduna izan zan aren problematika. Nun ikasi badagola ez dago ukatzerik eta orduko kezkak gaurkoak dirana, Ez dezute arkibideari begiratzea besterik: Literatura eta edermena, bide berriak... abar eta abar. Ortan gendun Lizardi mutilla! Orduan ere eztabaidan ziarduten euskerari buruz.

       «EUSKERA AUNDIKI SOÑEKOZ» lanean gai ori astintzen du. Alegia; gure aundikiei biotzetan ez ezik ezpañetan ere nundik itsasiko.

       Euskel idazle xaloen alde jokatu zuan beti eta euskal aldizkarien bearra nun idatzi izan zezaten, Amets bezala EGUNKARIA nola agertu zitekean arakatu zuan eta bai «muestrako» ale bat agerarazi ere. Ez zuan asko uste amets ori egia bturtuko zala, naiz denbora gutxirako, zoritxarrez, 1937ko gudaldian, «EGUNA», izenez agertu, zan bostpai sei illabete iraunez. Askok ez dakite bear bada gertakari au ta ez da isilik gordetzekoa. Egundaño ez dala ezer egin esaten ari diranok ken zatela burutik uste txar ori ta begira dezatela esker onez oñaze artean zutitutako leiaketa ura!

       Gure Lizardi, ain gizon bena izanik, doai berezia zizun ziri ta umore lanetarako. Adar-jotzaille ta zirtolari trebea zan ETXE-BARNE BIZIA, DONAPALEU-RA YOAN-ETORRIA eta beste zenbait saioetan agertzen digunez.

       Alare Euskal-Literaturaren auziari opa izan zizkion bere adimenaren puskarik ederrenak, Kezka onek eman oi zion buruausterik biziena; eta orrela azken idatzitako lana, 1933 urtean illabete il aurretik, GURE BIDEKO MUGARRIAK deritzan artikuloa izan zan. Labur bezin argi ta zuzen bere azken gogoetak iraultzen ditu. Bai ondo eskribitzeko legeak eman ere BIDE BERRIAK ERAKUTSIAZ.

       Berrizale ta zarzaleen arteko eztabaidak azterturik eta iritzi guziak gogoan artuaz auzia ondo epaitu nai du. Ez du iñor bere bidetik indarrez baztertzeko asmorik. «Elerti gaietan, zionez, ez bait da biderik zuzenena norbere zale ta yoeretatik aterata ibilli araztea».

       BIDE ta BIDE-ONDO atalean «Larreko» agurgarria goraipatzen du, Naiz aren iritziak iñoiz txorrotxegiak iruditzen bazaizkio, gizon eta idazle bezela agur egiñez txapela kentzen dio.

       BI MILLOIEZ ZER EGINGO EUSKERAREN ALDE diru zuriketan, murgiltzen da kontuak egi biurtu nairik... «Baliz-ko olak burnirik ez, ordea». Gure zorigaitza! orduan eta... orain! Bestela ERRI-LAN dalakoaren alde dirua banatuaz zerbait egingo genuke.

       EUSKO-IKASKUNTZA-ri ta BERGARA-n egin zuan Batzarrari lan burutsu bat eskeintzen dio, Euskal-Pizkundearen gai guziak ikutuaz EUSKAL-EGUNA antzerkiari itzaurre bikain bat ipiñi zion ITZ-LAUZ berri ontan agertzen duguna.

       Euskaltzaletasuna zabaltzearren eman zituan ITZALDIAK Arrasate eta Zumaian prosa eredutzat ar-ditezke. Lizardi geiago zan idazle ta olerkari izlari baño, Mintzatzera beartzen zutenean, ordea, elederrezko zituak ontzen zekian.

       Azkenik, erderatik gaia arturik euskeraz itzulitako puskak datoz, ontan ere maisu zala ikus dezagun.

       Orain arte esandakoa naiko ta geiegi dala derizkiot Lizardi-k euskal prosa igo arazi zuan bidea erakusteko. Guziok olerkari aunditzat aitortzen badugu, prosagille bezela ez zala makalagoa esango nuke. Ark itz lauz egindako lanak bai gogaiez eta bai tankeraz aintzat artzekoak ditugu. Itz neurtuz goi-mailla jo bazuan gallurrera iritxiaz, itz lauz ere txairo ta apain agertzen zaigu. Egia da oraingo giroa gure Literaturan ez dala aren denborakoa. Gaurko egoerak beste jokabidea eskatzen du, bear bada euskeraren bizia zalantzan dagoalako. Bide arrunta, errez, errikoi... ots! «prosaikoak» ditugu bearrezko.

       Lizardi zanaren legamiak gure euskera argala gaitu ta suspertu lezake zer nai elbururako oretuaz. Azken naia agian apaldi eder ontan utzi zigun:

              «Baiña nik, izkuntza larrekoa,

              nai aunat noranaikoa,

              Yakite egoek igoa.

              Soña zaar, berri gogoa,

              azal orixta, muin betirakoa»

Antonio M. Labayen

ITZAURREA

       Gure gizon pizkorraren euskal-sailletik natorkizu. Yasorik dituzu agian zeorrek ere, ene irakurle, ark. Zorrotz eta bizi, irriparre gazia beti ere ezpaiñean, izperringietan eman zizkigun idazlan begikoetarik zenbait.

       Badio norbaitek bera-bidean degula guipuzkoarrok gure euskalki-gurditxoa idazti-lauko yardunetan beintzat; eta, zerbait dakianak iraulia izaki baipen garratz ori, begiak zabaldu, adimena pizkortu, idiak gora-bidean yarri ta akullu-eztena erabiltzea dagokigu soil-soillik. lkas-ordu aal degu, euskera gaixoari oartuz, zabarkeri narrasaren ondoren beltz negargarria.

       Gaur orraatik eskuetan dezun idazti onek ames-bide xuxpergarririk ematen aal dezakio gipuzko-euskerari ta aundiki-soiñekoz yantzi-bearrezko leiaketa gorri ontan gabiltzizun xoxokumeei. Badizut nik beintzat azi-ale onen emakorrez itxaropenik asko. Ta bidez noski: belarri-belarrietan bait-ditut oraindik gaurko, onen anaitxo nagusiak —«Biotz-begietan» olerki-idaztiak alegia— yaso-txalodurundak. Gure arteko buru-yantzienak, ez Euzkadi-ko, Ludi zabaleko olerkari artean zer txapela kendurik ez zualakotzat etsi ziguten Lizardi. Amaika ao-goxoen miazgarri dituzu aren biotz-begien emaitz yoriak! Eusko-gogoa mamitu bait-dizu olerkiz, beldur-izpirik ez nik, euskoak eusko iraungo duaneño, ez-aztukorra ditekela baiestean; Eusko-baratzan, lore eze zimel-eziña ditekela menderen-mende idaztiño yaukala. Lendik ere aipatua gendun-idazle pizkorra ark goimaillaratu zigun, ark ezilkor-ustaiaz burua bil.

       Ta, arrezkeroko olerkari-lanai oartuz, ikus nabaroki aren eragin izkutua; guziok nonbait guren izan-nai, bestek urratu-bidea arakatzeari gatzazkio oarkabean ere, Yainkoak zorionez giza-biotz-zokoan yaulki-aundiminazi eragikorrak aginduz.

       Azi emakor bekigu au ere ba. Are emakorrago, olerkari edo diralako yainkozko gantzu bereziz igurtzitako giza-gurenen gogai-aria naiz idazkera ez bait-ditezke oroen ikasbide ta yarraigarri eman. Au bai. Sumatu zenezake noizik beinka olerkari-arnasa goitarra, gauza xee utsei eder-yantzia emanez; badituzu agian aiek ainbat giarreko olerki-gai naroak ere, baña yaulkiaren piztugarri dituzu, ez esanaiaren gerri.

       Ta, bearrezko ez ote, esakera lauan ere? Ala, igatuitzez, asmamen biotz-begien atea lau giltzez itxi ondoren, bidezabal-ertzetako makal txuxenak bailiran, xut, mee, oillargabeko oillo-lerro, yosi-bearrak ote gaituzu itzok esangaia nabarmen larri ez danean? Ez. Atsegiñik asko demaio gogo eder-minbera orori beingo goxoki usteezak.

       Ala ere, ez nazu, argitara-gaiak aukera-bearrez, olerkigogai atzetik ibilli, leen yaso-ez apurrez olerki-idaztiaren geigarri bat egiteko asmoz. Badu an, nik uste, olerkariak naiko non murgildu ta non ikasi. Ua olerkarientzat bezain, bedi au idazti lauezkoentzat ikustegi berdingabe.

       Tkiki, sakelerakoa, nai izan zizun Lizardik ua; orrelakoxea eskeintzen dizut nik ere au, nora-nai eraman aal dezazun.

* * *

       Leen-ukaldiz, azeriari maats-aleak eldu-ez bezela, eskuraeziña baderitzaizu onen mamia, ez dezazula arren zokora; oartu bai, Lizardi bera ez zela betidanik... Lizardi; ta ez zitekela gero ere, idazle-leen-urrats baldarrak eman-bearraren nekeagatik, luma-paperak bertan bera utzi izan balitu betiko.

       Zer pozaldi ematen aal nizuke, irakurle, ikasketa-aroko ingurraztitik aren leen-idazlanetatik zenbait emen aldatzeaz! Yakiñik zaude zu agian esan idatzi bear dala ta ez ezan; ba, zure pozgarri, badakuskezu an onela idatzita bein baiño sarriago. Bai erdal-kutsuak eman-esakera bat eta bi ere. Neke-bide ua ibillia dezu beraz gaurko Lizaldi itzalgarria; ta ez da ortaz zer lotsa; mendibide-lokatzak abarka zakarrez gaindu ondoren yaztetxe-atarira elduki, Ludiko apaiñenen aurrean, orok ederretsi-bearreko zaldun-oski garbi dirdaitsuz yantzia agertu bait-zaitzu gizona.

       Lizardi-ren euskal-ikasketarik aurrena ekiña izan ote zalakoan nagokizu. Igi-almena ibilliaz erakusten bait-da egokien, euskaltzale bezain laster zendun euskal-idazle saiatu aspertezin ere. Ez izan noski egi-beldur ta bai osoki gizon, euskalegiaren argia barnean izetu zizunez gero, egiaren ondorenik ondarrena ere egi-ta bide zuzen beraz-zitekelakoa oartuz, egin-aal giñoan yo zizun yo bekoki zabalez bide ortan gora. Ez dugu au ikaskizun zokoragarri gaurko pizkunde-egun auetan ere amaika euskaltzale zabar erdal-yariok. Giar gaitezen giar, ta gizon bizardun euskera-lantze-arloan, ez gantz koipe-uts.

       Aro ontakorik, esana dizut, ezer gutxi dezu yaso-aal emaitz eldurik, gero aztertu ta mamiagotu-olerkiren bat ezik; naiko lan bait-zizun gizagaixo erdal-kutsatuak euskera aaztu maite-berriaren biurri ezigaitzak menderatu eziñez.

       Ekiña ekin, Axular ta Etxepare irakurtze ta zeatz aztertzeari eman zion aldi. Itz, esaldi, yoskera... an dituzu oro arretaz yasorik, ez errazbidez buru aztukor-altzoan, arkatza erne ta errukigabe erabiliz, idazti-zokondo ta lerroazpietan piloturik baizik. Ta badioakigu... Lizarditzen gure gizona.

       Ala bearrez, desagun Yainkoak ala naita, gora-bide neketsu zail aren biurgune batean, yaun zorr, buruyantzi, aldatz aiek are goragokoak aspaldidanik ibillia, sortu zitzaion lagun: «Orixe». Berak dio ederki. oi duan mintzo-ari legunez, oraindik oraiñagoko idazlan batean:

       «Ni izan ez banintza, oraindik argitara gabe zegoan» Lizardiren liburu txoragarri ori. Egia esan, ni izan ez banintza Yainkoak besteren bat sortuko zun; baña ni izan naizelako ez al daukat pozbiderik? «Etxeak bear ta bideak ekarri», dio esan zarrak. Arentzat ontan ni ekarri nindun...»

       Ontan ori bai bide-da Lizardi-ren olerki-liburua argitaratzerik baiño zabaltxeago. Alkar ezagutu aurretik ere bazizun Lizardik, ikasi-naiak eraginda, «Orixe» ren idazlanetarik, Atsular-Etxepare-en idaztiak bezela, oar yasogarri ederrez ertzaturik. Gero, leen-ikustaldiz egin bait-ziran bein-betiko elkar-bearreko lagun min, eguneroko yardunean, solas-bide naasian, elkar-idazki bidez..., aren buruyazten onen edergaillu-ixuria noraiñokoa izan denik ez bide da erraz mugatzen. Baña ez iñork uka bederen, bidezko ere bidezko duala «Orixe»k, bestek ez ainbatean, Lizardi-tzazko pozbide ori; au izan bait-zizun zirikatzaille, elerti-ederti gaietazko aren illunaldi ezyakiñetan argi-emaille, erditze guzietako aur-yasotzaille ta epaillari zuzen. Ots, onen eskuetan eldu zitzaigun «Urte-giroak» naiz «Erdi-bearra»ren idazle emaitz guria. Badio ortaz ere euskerak zorrik aski.

* * *

       Ta goazen idazlanetara. Euskera aundiki-soiñekoz yantzi-bearra izaki nonbait bere ikur, ez zizun lanbide ortan asti aundirik galdu. Yo itzazu batera olerkiok, emengo idazlanok eta erdal-saillekoak ez gutxi, oartu bestalde gazterik ere gazterik eraman zigula gure Yainkoak, eta ikusiko noski atertugabeko ekiñean ari bear izan zizula, lantegi-arazoak utzi-tarteetan, zertxork utsenak ere ain landuki emateko. Onegatik batez ere (azkenengo yaialdideirik apurrenari ere ertzak zearo artu-bearra bait-zan) era Euskaltzaleak, Batzoki ta, euskal-bazkun ez gutxik-langille purrukatu zezaguten-arengana bait-zuten yoera erraz beren euskal-lanetarako, guk nai baño urriago ditu elerti-gai utsezko idazlanak. Iru mordoxkatan banatu bide-ditezke oro: elerti utsezkoak, eztabaidakoak, eta apurrak deitu ditzakegun lenengo bietan sartu-ezak.

       Idazti xumea egitekoz, oro ezin argitaratuz, asi nintzaizun aukera-naiean. Bai laster erorbide labaiñik begiz yo ere: eztabaidakoak asko izaki, ta zaurigañeko mintz berria mee agian oraindio, itzul-iraulirik naiko egiña naukazu nere burutxo ontan iñor ez mintze-aal bidea asmatubearrez. Arkitua al-nizuke guzien oniritzizkoa.

       Zer dezu emen ikasgarririk? Irakurriaren irakurriz itsatsiko bait-zaizu oarkabean onik asko, neonek ere egiten aal ditut nere motzean zenbait oartxo neke-aringarri al ba litz. Leenengo, auxe beintzat: aspergabe ekiten. Gero, oar bederen ez dezula Lizardi gogaiak etorri-ala yaulkitzezale, baizik buruz eio, aztertu ta bae xeean igaziak bakarrik dutekela arengandik mundura agertze-baimen.

       Ta, nekearen igesi, sarri yo oi bait-degu idazle geralakook gogaiok (euskeraz gutxi erabiliak batez ere) ez beren, baizik aien senideen mintzo-soiñekoz yaztearen zabar-bide lotsagarrira, yaso dezagun ikaskizun au ere; ez bait-degu euskera txiro-etxeko azken-ume, anai nagusiago guzien praka igatuak erabilli-bearra. Billa dezaiogun gogai bakoitzari bere mintzo-soiñekoa, ta egin berria bereziki ta alik apaiñen yaioberri naiz (gure zabarrez) oraindik biloizik ditezken gogai yaulkigarriai. Ba al du ortik euskerak aberasbiderik.

       Gogai-ta mintzo miatze ortaz alde, labur-nai ere badezu Lizardi, esaldiari itz alperrak iñausi-zale alegia, edota bi-iru itz alkar-ari zorrotzez biltze-zale. Baletorke iñoiz emendik, egia esan, iluntasun apurrik edo adimena ziritubear nekegarririk; baña itzok eraz, euskal-belarri-arauz yostekoan, txalogarri zait eta yarraigarri neri beintzat, amaika izkera yantzik berentzat nai luteken mami-mamiko aberastasun yator bait-du au gure euskerak. Bestalde, geiegikeri bildur-mildurra kitatzen aal dezu ortikako yaulkialdi zorrotz, bizi, ertsatuz.

       Irakur-arian yaso-oar ugarietatik auexek bederen aldatu ditzaizudan esanaren eutsigarri. Igazkotu-kutsu dio zarkutsu-orde, ginbaillaz. Nora-agiria pasaporte. Gero-gai erderaz «elementos para el porvenir» esango bagenu-edo; oler-zaletu-arazi...; esaera zorrotz-adibidez, ona: euskerak etxekotu gaitzake... senide guztiok; euskera gabetzeak arroztu. Ederrez oar zatzakie auei: gure belaunaldiaren muturretan eten bear badu euskaltzaletasunak...; Aberri-aldeko gogo-gudari-sailletan olerkaria beti da leen-oiñean...; Gogai-eltze deitzen dio, gaziki buruari...

       «Etxe-barne bizia» aipatu bearra dizut, Ez diteke ez lumaz, ez margoz, ez argazkiz, etxe-barne-ikuskizun ori bizikiago ikus-arazi. Zein erraz ta neurriz datorkion bearmintzoa. Bestalde, badezu or olerkari-aztarnik ere. Ta bat aipatu, bioaz atzetik nere aorako milixkagarrien dituzun Erdi-bearra» ta «Olermen-irakite». Gogai esangaitzak yaulkitzen ikasi aal geneza ortik.

       Emen dituzu, azkenik, Euskal-Egunkari artazko, bi-iru idazlan ere, ames yori aren agerkai ederrik geldi dedin, amesa egi guri biur-garaian aren aintzagarri.

       Esanak esan, ene iraurle, egunari bere neke-saria eman ondoren, artzen aal dezu idazti au, sagar maotu ao-kilimakor bezain aiduruz, ta gorputzari atseden eman-bearrez, yartzen-aal nasai ta astitsu. koxka bat eta koxka bi, artuala eioz ta are miazkatuz, barte-kutsu izkutu gozoa zureganatu ta zuretu dezazun arte. Auxe nizuke, geroari buruz, euskera pizte-ta edertze-aal uste-sorgarri argienik: eundaka, millaka euskal-eskuk yaso-aal bageneza aizera nork-bere iekitxoa erabiltez igatu, xaartu, koipetua.

ETXE-BARNE BIZIA

              1933-ko «Kirikiño Saria» rako aukeratua.

       Aspaldikoa!...: irea oraintxe jasotzea egin diat. Ez dakik nolako pozez irakurri dedan. Izan ere, sei urte elkar-ikusi gabe... Baña, oraingoan baator, ta,osoko etortzea izango al-dek!

       Emaztea ta guziok onik gaudela esatea atsegin zaidak. Nere koxkorrak ezagutzen ez ditukela-ta aien argazki (erretratu) bat eskatzen didak. Ni ortan, orde, zabar-samarra nauk, era erretratuz etxeon ez gatxeok orrein ornituak. Baña, dana dala, eure begiz nexka-mutikook ezagutu bitarteko, neronek egingo diat, nere eskuz, argazki..., ta, ia zine ere esateko natxegok: «etxe-barne bizi» bat egingo diat, erderaz bodegón viviente esango bagenduke bezela. Bart-arratseko ordu-erditxo bar dibujatuko diat, era artara alde-aldera antz-emango diok aurrak nolakoak ditudan: ots, beste non-naikoen antzekoak.

* * *

       Atarian illun, ta Ieioan mingor ttunttun-otsa diranean, goxoa oi-dek etxeko sutondoa. Ala bart, gurean. Ta, etxebarrutik aur-zarata balebil, areago: ordun, adiskide, suaren garrak argiago ziruditek; dardara giarragoz ibilli zebiltzak, goia miaztu-bearka... I mutilzar gogortua ago, ta ez bide-dek azken ori sinisten. Erruki aut, gizona! E-tzak parrerik egin.

       Baña, itxon orain: dagoaneko begi-aurrean diagu nere mutiko zaarrena. Bost-bat urte dizkik. Alki batera igo, egutegiari eguna kendu, ta bazetorkidak. Galderaz josiko natxiok... ea an zer jartzen duan; ea zergatik ura jartzen duan; ea zertarako jarri duan ura, ura jarri duanak; ea urrengo eguna igandea dan, ta ea zergatik igande ta ez ostiral; ea zenbat lo eginda sartuko dan Orrilla —Maiatza-ri ala esaten ziotek orain—... Jakiña, azkenerako, zakurraren ipurdira biali bear izan diat.

       Ez dek samurtu. Etxean barrena an ziak orain, Tolosa-ko iñauterietako jo-aldi zoro aietarik bat joaz: Tún-pa tún-pa tún, tarápatatún, tarápata túuun-ta...; eta abar: badakik zein esaten dedan. Alako zalaparta eramangarri ezpaita, berriro oju-egin bear izan ziot, ixiltzeko. Luzaroko, ez, noski.

       Nondibait dabillen bitartean, ikusak bigarrena. Mutikoa, au ere. Arako muxugorri begibeltx ura dek. Begira akiok: aurpegi biribiltxoan, bi kilker diruditela zeuzkak begiak, kantari. Au, barexeagoa dek bestea baño, zalaparta gutxiagokoa. Bere buruaz jolasten bazekik, eta ez dik ori jakite makala. Arkatz aundi bat —lapitzari esaten ziotek arkatza— eskuan, eta aoan ere maiz, ingia (papera) lur-gañean zabal, marrezka ziarduk. (Dibujatzen, alegia: ik euskera berria egoskaitza dek-eta, argatik argibideok... O!, atsegin zeok umeokin, euskel-ikastolara dabiltzanez gero!... ) Baña, ara: oraintxe zutitu dek gure dibujantea: tatartxoa izanagatik, erroen biurri-antxak era ibilkera aundizkoak alako gizon-takera parregarria ematen ziotek Tottelmotelko mintzoz, ingia eskuan dakardala, ala ziok: —Aita! Dixona iratzi: anttak e baritu!...

       Ori esanda, berriro bere txokora yoan dek, « dixon asto iraztera». (Idatzi, zerari... eskribitzeari esaten ziotek).

       Baña, ontan, emen zetorrek ixilka zaarrena, biurrikeri berriaren bat asmatuta. Tiragoma eskuan dula, dixon-egilleari ogi-mami bildu bat kazkora irauzi nai litxiokek. Bearrik, garaiz iritxi nauk, eta, kazkarreko bat emanaz or biali diat berriz ere etxean zear.

       Ikusi bezela, mutiko ttentte, xurigorri, piña diat; begiak, aundi, gozo, pakezkoak dizkik: arkume otxanaren bezain... Baña itxuraz-bestez, eziñegon urduria dek. Aren aldamenean, iñor e-tzegokek geldirik.

       Baña, ixo, gazteok: oraintxe zetorrek-eta, sukalditik igesean, danetan biurriena; nexkaa, alabearrez... (Porkuantobós esango ukek ik). Ikusak orain atean: begiaundi, xudur-piporta, gaixto-irri zetorrek, oi-bezela, arentzako ainbat pixa-oial sortzerik ezpaitago kristau-etxeetan. Bazetorkidak, eta berrikera luze bat egin zidak. Ik uIertu al-diok? Nik ere ez. Esperanto-modu bat asmatua dik, eta arekin aritzen dek. Bereala, eldu zidak eskuko beatz: lodia, nagon alkitik derriorrean yaiki-arazi, ta an naramatxik zuzen-zuzenean «berak dakian xoko batera»... Gozo-ontzitik azukre-koxkor bat atera ta eman izan ez banio, aundia gerta zitekekan gure etxean!... Arrapatzen nauen bakoitzeko eginbearra diat ori. Badakik, mutilletan ere, neskatxa gazteentzako bigunbera-samarra nindukan...

       Azkenik, seaskan esna, guzion yardun ta ots arteon, beti parre-antza, beti yaramon-eske, beti lerde-yario, ta beti titirako pronto, or zegok aurtxoena; gure begi-alai, buruzuri txikia: urte-erdi doi-doi betetako gizontxoa.

* * *

       Ontan, berriro zetorkiguk zaarrena, berak egindako mozorroa apergiari txistuz itsatsita, buruan ingizko ginbail aundi bat dula. Esan diat, bere txotxolo arpegi ta guzi, au etxean dagon arte pakerik ez dagola.

       Ez-uste batean, or ziyoakiok baxterrean «dixonak irazten» ari uanari. Yotzen dik besoan; beraizik, eta, yakiña, «dixon» berri egiñerdiari «antta» samurtu. Samurtu dek ertilaria ere ta asi dek karraxika, estea sabeletik xintzilika bailerion. Or naasi dituk biak, ukabilka. Alderik-alde, elkarren eskera ta elkarri eskainka egiñalean dabiltzala, yo ta ankaz gora bota ditek nexka gaxoa; ta, txikiaren seaska are iraultze-arrenean yarriz, etxe osoa bete ditek marruz, iskanbillaz ta dunbateko gaitzez.

       Eskuak eta ipurdiak, elkarrekikoan, oi-duten ots berezia ere aguro asi uan, ala bear ere, ta maiz-samarka arranoak ez badu; ta nekez bederik, noizpaitean, batzu erdi-errenka ta bestetzu oso narrazka, zuzendu nizkian danak sukalderuntz.

* * *

       Oeratu ziranean, orratik, gure pakea!... Yosapatzelaiean epai-ondorengoa zirudiken. Aterrune ari gogoa atxikita, leen-erauntsiaren oroitzez artean aundiok ere ixilik geundela, su-garren gorabear kizkurrari begiak yosita, nere buruari ala nitxion: —Ta, alaz guziaz ere, koxkor oiek beñere ez azitzea nai nikek! Nere esku balego, gurasook zaartu-arren, oiei gaurkoxe tamañan-eutsi nai nitxiotekek...

       Bazekiat: —ez esan— buruan zer ari dekan. Erode dek gogoan: ura gizonaren burutsua, ez?... Ongi ezagutzen al-aut?... Baña, iñoiz aurrik izateko yaioa baaiz, Erode gorroto-izango dek. Gogoan artu.

       Agur, agur, adiskide. Beldur nauk zaartzen asia ote-naizen... Aitontasunaren xamurra ote-zebilkidak barruan, aldiz-aurretik?

       Aurki arte. Emazteak-eta, goraintzi miñak. Bidaldi on ta osasun obe Yaunak!

1932- Yorralla-14-g.

ESPAÑA-LEGEBILTZARREA NERE BEGIPEAN

ETXE-BARNE BIZIA

       Etxe-barne bizia dut au ere. Gaurdañoko bigarrena. Oraintxe digart, «etxe-barne bizi» edo bodegón viviente diraleko oetaz, elerti-sail yolasgarria egin ditekela. Baña, au ez duk gure etxea; orrako txontxongillo oek ez dituk nere aur gaxoak. Beraz, itzalez begirzatze aal-ziotet, itzak eta irriantxa xe-xee neurturik.

       E-nintzan egundaño sartu Españako legebatzartokian. Leizaola arpetarrari zor diot sarbide baten yabe egiña. Yainko onak ordainduko al-dio.

       Egia esan, goitik beera begiratuta, areto onek ez dirudi izparringietan barrena bezain ikaragarri.. la-ia beera yoateko ere badamada ausardia.

       Utsik dago oraindik. Alki gorri oetan atze-aldeak atsegin dukela deritzait. Bai begiak ere nik emendik goitik baño —irugarren lerroan bainago— ikusala zabalagorik. Arraiotan!, aulki urdiña ez ikusten noizean-bein altxata ez bada...! Yaurlariak datozkenean, ezin begi-emango diotet atzez-aurreka baizik. Azaña-ren ortzalde eder ura ikusteko irrikitzen nengoana!

       Laurak Asi-garaia. Lendakari-aulki-atzean lau atemorroi, soin-ertzak urrez aski-apaindurik. Baña orra Lendakaria bera ere, dagoaneko; Besteiro yauna, alegia: soinkera neke-antx pinpirinez badator aulkira Nik, begiak ezo-dirdaika, begiratzen diot: orain zenbait urte, Lojika-n silojismo bat askatzen e-nekielarik, sobresaliente eman zidanez-gero, xamurbera natzaio.

       Aldunak bakarka ta nekez datoz txita aseak ore-ondakiñetara bezela. Zortzi-bat-amar bildu diraneko, Royo Vilanova bizar-zuria dugu zutik, itzaren yabe Au agurearen aserrekoia! Zaragozako ikastetxe nagusian barrabaskeriren bat egin dulako zabaldu omen-zuten atzo, ta ori ez omen-da gizalegea. Aizeari, beintzat, astiñaldi ederrak eman dizkio.

       Gero, lekaro gorri artan, gazte iztun bat yaiki da. Erderazko idazkirik Ameriketara ezin sal ditekela dio, papergiñak ase-ezin batzu omen dira-ta Tolosa-ko lagunak gogoratu zaizkit bereala, ta erruki ditut. Baña, erantzun dio Carner-ek nere lagunen alde. Itza labur-ebakia du yaun orrek, eta burua muñez ornia, dirudienez.

       Bakarka-bakarka, txindurriak txindurritegi-bidean bezelatsu, baña ez ain arazoturik; badatoz aldun geiago.

       Bata bestearen ondoz yaikitzen dira olako ta alako, nork-bere eskariak egiñaz. Lendakariak beti legun erantzuten die. Nik uste, eskari oien etorkizuna ta auntzaren gauerdiko eztula or nobait ote-diran. Baña mintzalariak, bereak eta bost irauli ondoren, pozik esertzen dira, ta, uts egin gabe, bereala atarira diyoaz, inguru-ibilbideetan barna iñork zorionik esaten al-dieten.

       Bitartean, aldunak ugariago datoz, norbere tokia beteaz. Ni erne nago, ezagunei gogozko begi-keñu bat egiteko zaletuta. Izan ere, bizi guziko atsegiñik aundienetakoa dut auxe: irrimar-utsez (karikaturaz) dazauzkidan gizon ospetsuak ezur-mamitan ikustea. Ordun, barruak yauzi pozkor bat egiten dit, eta ezagun-berriari, nerekiko, itz maitekor zenbait zuzentzen dizkiot: «Kaxo, gizontxoa! Zu ziñan, beraz... Onik zaude! Beyondeizula.» Eta, aldameneko lagunekin berriketan asi badadi, itzak-ezik aotik ontzako urre gorriak yalkitzen ari dala dirudit. Eta, yakiña, txoraturik nagokio, begira.

       Besteiro-z beste, ezur-mamiz ezagutzen nuenik, Aldasoro, tolosarra, ozta-ozta. Leen bezelako mutiko ederra dago. Etzaio aaztutzen noizean bein ikustegi-goialde-ezpañetara begiratzea, emakumeak baitira an nagusi. Besteiro-ren ezker-aldetik yarri da.

       Baña, leen esan bezela, ezagunberri zenbait egiten ari naiz. Antxe dago Maura aurpegi-luze beltza. Zuzentzakikoaren senargai guri Ossorio-rekin berriketa bizian ari da. Ez urrun, «gure» Unamuno ere. Agure orrek badik, orratik, puskaterako osasuna-, oldozbearrak ez al-dik gizona asko ondatzen. Ille-bizar txurien esi-barnean, aurpegiazala, aulkien gorria bera lotsarazterañokoa, ageri du. Txantxangorri kantari Melquiades da, nonbait, araxeagoko ura. Marañón ospetsua, urrengoa. «On» Alejandro ere —zer esan ez dakienean ixilik egoten dan gizon garaia— oraintxe eseri da zabal-zabal, aurpegi-erdian sudurra zuzen, surpekoa ezpañaren babesgarri eder. An dator Campoamor andereñoa. Or, apaiz lodikote bat: irrimarrez ezaguna det, baña izena aaztu. Urrena, Nelken andereño liraña (zerbait esan bear emakumezkoari, polita ez danean); orrako mutiko argal betaurreko-beltz ori, belarri-ertzera itz goxoak esaten ari zaiola dirudit. Begira, Xanti Alba ere; e-tzian Primo gizagaxoak asko uste aulki oiek berriro berotu bear ituanik.

       Arpetarrak uts egin digute gaur. Geienak, aberri-miñak ukitura, aldegiñak dira, or beeruntz. Begira Horn gizagaxoa, bakar-bakarrik, moko-luxe, erromazale otxan bati dagokion eratasunez, Galan-en ereñoki (medallón orlado de laurel) azpi-azpian, ain txuxen ere. Euzkadi-ko yainkoti utsek toki ortan balekuste orratik!...

       Bazterretxea-ren surpeko Charlot-iarra ere, ta aren buru xoil ta begi beltx biziak, giza-ardatz muturrean or dakustzit, Batzorde-lagunen artetik aruntz-onuzka.

       Baña, ixo! Nik ezagun-berrikoak egin bitarte, galde-eskari salla agortu da, Yaunari- eskerrak.

       Ordun Besteirok itz ernerazgarri ok yalki ditu: «Ortega Gasset Yoseba yaunak du aldi».

       Gizontxo bat zutitu da, Unamuno ta Maura tartean. Arraioa!, onixe ez nitxion bada nik begi-eman. Ta bera duk orratik: gogai-eltze aundixkoa atxe-samarretik ille orraztuz ebakia, bekain-lerroa aldero-antxa, itsusi aurpegiz, elez eder.

       Atsegiñez, esertokian ipur-kabia sakontxeagotu dut. «Ez diat zorion makala», diot nerekiko.

       Ordu bete t'erdian aritu da. Unamuno-k, noizean bein; alako begirakun bixia botatzen zion, esan nai balio bezela: «Ez, konpañeo: nik ez nian orrela esango; nere aldean mutil-koxkorra aiz!»

       Urrengo egunean, Madrid-eko izparringi batek ala zion: «Beti bezela, orain ere, buruz ezer dezateken gizonak, gaztelarrak: Sánchez Román, Ortega Gasset...» Bereala, Unamuno-ren begi bixiak berritu zitzaizkidan.

       Tayuz itzegitea korapilloak askatzeko aski balitz! Baña, besteri poza ta aurpegi alaia eskatzen dizkion gizon orrek, Catalunya arloa goibelki, illeta-eresiz, aurkeztu digu. Erabat zuzengarria ez-omen da, alegia; minsorrez eramanbearra baizik. Catalunya erri nai-ta-ezin bat omen da: betidanik eta mendeen ondarreraño goranaiaren oñaze bizia berekin ibilliko duna.

       Erri aundien eta txikien abertzaletasuna ez omen dira gauza bera; iturburu batetikoak bai, alegia; baña, aundiena eraikitzallea, bestea ondagorria: batak gora begiratzen, besteak beera.

       Asmakunde polita, benetan.

       Kataluñarrek ez omen ditute beren buruak españitarren anaitzakotzat; argatik korapillo aren ezin-askatua; argatik estatutoaren muin izkutua askatasun-asmoa izatea. Baña, bereala berriz, kataluñarrik geienek muin ori gogoko ez dutela esan digu.

       Catalunya osoak ala nai izanda ere ordea, zer?... (Ortega ari da). Aiek gu maite ez, baña guk anaitzat baditugu, bidezko al litzake gu geiago izanik gure nai ori ez nagusitzea?..., aiek anai ez ditugula epaitzea?... Au ere ez dago gaizki esana. (Orain ni ari naiz).

       Baña, dana dala, zerbait eman bear zaiela aitortu du. Buru-yabetza apurrik gabe, aldika-aldika, besterik eziñak eska-ala, zenbait eginbide utzi bear omen zaizka.

       Orratik, irakaskintzakoan onetsi zabala eman du: bada zerbait. Españak Catalunya-n ezer gutxi egin omen du —zer esango guk!—; Barcelona añako uri batean, Cuenca-n ala Soria-n bezelaxe «Instituto» bakarra, Doitxerria-n berrogei ta Prantzia-n amalau legozkiolarik Ta, irakaskintzari buruz bezela, gañontzeko gaietaz esan omen liteke.

       Luzexko egin arren, guziok ixilik entzun diogu. Azkenaldera, txalo anitz; mintza-bitartean, bat-ere ez: guziak erne, baña iñor ez da berotu.

       Campalans kataluñar sozialista yaiki da urrena. Estatutoaren alde. Ele-eder aren ondotik itz-egin bearra ez du lan atsegiña, noski, ta egia aitortu bear badet, gizagaxoak, lasai-samarra dirudian arren, izerdi ederrak atera ditu; aria nondik-nora zerabillen, berak ere nekez aal zekian. Eseri danean ez duzu aserre.

       Lendakari-mai aurretik mintzategi bat dago. Tarteka, ministroak, idazkariak-eta, ara igotzen dituzu, ta idazki garrantzitsu zenbait irakurtzen diardute. Atariko aizeari baño yaramon geiago ez die iñork egiten. Egin nai liekenak ere, belarriak arrotzea alperreko lana luke, ango marmario-otsaz ezpaitago ezer entzuterik.

       Estatutoa orain, berriro. Batzordearen izenean, Bello-k azalpen batzu egin ondoren, Abadal, Lliga-koak, itz-egin du. Yatorki-samar, arraioak ez badu. Aguretxo bat duzu, oso begikoa. Ingixka batzuei gaibidea noizik-bein eskatuz, or ari dugu neke aundirik gabe.

       Ortega-Gasset-en eta Sanchez-Roman-en asmakizunak poliki-poliki autsi ditu, Españako Lege Nagusia eskuan artu-utsarekin. Ez-arian bezela, orretxek bota ditu gaur arratsaldeko arrazoirik mardulenak.

       Beste gauza askoen artean, Ortega-ri onelakoak bota dizka: «Orain zenbait urte, guk, Lliga-koak bakarrik, autonomia eskatzen gendunean, gutxi giñala erantzuten zeniguten: gu ez giñala Catalunya. Pixkanaka, ango alderdi guziak abertzaletu dituzu, ta orain emen gaude guziok, kataluñatar aldun oro bat-egiñik, leengoa bera eskatuz. Ori gutxi dalarik, err-iritzia nai zenduten eta egin da: Catalunya osoak Estatutoaren alde bota du... Eta zuek, antziñean bezela, gu ez gerala Catalunya, diozute: geienak ez daudela, Catalunya-n ere, gure alde. Zer bear duzute bada?... Zeok egindako Konstituzioa e-tzazute ukatu, bai, ta aski dugu.»

* * *

       Zuk ere aski duzu onezkero, irakurle. Ta Besteiro-k guziori atsegin ematearren, yoaleaz batzarrea azkendu du.

       Lau ordu-t'erdiko egonaldi ederra egiñik nago, ta utziko al didazute kaña batzu artzera yoaten.

       Ta orain Erkalaren babesgarri-legea ez al didate ezarriko, legegin begiragarriok ikusi bezelaxe antzeztu ditudala-ta.

Madrid-etik, 1932-gko. Orrillak 13-g.

ERDI-BEARRA

              (Errenderi-ko Euskel-olerti-yaiari Eskeñia)

       Olerkariok degu orain aldi, gorapenak yasotzen. Bazan ere garaia! Irutsu urte auetan kikilduta bizi giñan, «Orixe»k eman baitzizkigun beñola ederrak... Izneurtuz idaztea txaldankeri agiria dala, bertsoak beti dirala txar, beti mintzo aizun; eta abarra...

       Beltzena au zan: geren artekoxe batek, bere leena ukatuz, —amaika izneurtu ederren egille baita «Orixe» yauna— ain errukigabez gu yo-bearra. Bederen, AIjebra-irakasle bat izan balitz, ziri-olerki edo epigrama diralako oien bidez esate aal-genizkan bereak eta bost. Baña, geronen senide-artekoak uka: orretxek biozkabetu ginduzan oso. Gauza ez, ari yarkitzeko, gizagaxo batzuk baigera; ta nik dakit nolako nekeak eramanik gauden, gure neurtu-griñatxo au —zauri lotsagarri bat bailitzan— izkuta-eziñik!

       Gaur besterik da. Leen ergel ta arlote ainbat. Gaur gizaguren, gizarteko bitxi etsirik gaitue. KoIkorako badarabiltzigu, bai, geren zalantzatxoak; ain aintzagarri otegeran, alegia; baña, koIkoan, zuurki, gordetzen ditugu. Aizealdi bigun onek ere aldegingo baitigu, gauden goxo-goxo, sutondoan katua baño areago (neurtitzak irten dit!); dagon arte bon-bon, gorapen zoroenak ere ederretsi ditzagun; gauden ixil-ixilik..

       Zer esan, det?... Ixil-ixilik!... Or zegok, bada, korapilloa! Nork ixillarazi orain gu, gu gallenduok? Bereala neurkin erdoitua zokotik yaso, ta, zalduño-makil koxkordun apain bat bailitzan, eskutan biurrika erabiltzeari eman baigatzaio! Nork gu burutu, «erdibearrak» baigaragi!

       Erdi-bearra..., erditu bearra... Orra zein izurrik yo gaituan, gorapen xuxpergarri aiek dirala bide. Ai, goratzalle xoxokumeok: laister zaitutegu, bai, damuturik!

       Gure gaitz ori, gure axkure edo dalako zer ori, gure «erdibearra», beingoan esateko, eztezute ezagutzen? Iñork, eri danik, eztu bein-ere osasuna maite izan guk gere miña, gere zauria, gere legena; guk gere erdibear ori aña. Askotan, etsita gaude eztitula iñork gere baitan ari ditugun asmakuntza aiek egonarriz irakurriko. Baña,... ekin alarik ere! Nork dakike, olerkari ezpa-da, zein bearrezko degun gure lasapenerako, ta zein gogarako, erditze ori! Ta, maizenik, naiko larri ta estu erabiltzen gaituala...

       Bada, olerkari etzeratenok gure barren-azkure ontaz zerbait uler aal-dezazuten, nere erditze- baten berri yaulki nai dizutet, ni ere izurri orrek atxitua bainago. Gaur lotsarik gabe aitor dezaket, luzaroan bularpeko izkutuenean zetzakidan ixillekoa.

       Gañera, gaiari ongi itsatsi aal-ba nezaio, esango dizutet nolako agertuko nituken nik olerki-idaztiak.

* * *

       Beñola, yoan daneko Otsalla gain-beera asia zalarik, goizeko zazpiretan esnatu, ta erabaki gorri bat artu nizuten: yeiki, eskuratu makil bat eta mendira yoan bear nuala, giarrari astiñaldi bat emanaz.

       Esan bezela egin.

       Mendiak —adiskide otxana baita ori beti— aspaldian neronen erruz elkar-ikusi-gabeak giñan-arren, berebiziko begitarte ona egin zidan. Nik eztakit zabala sorginduta al-zegoan, ala lo ongi egin baten esku laztankorrak eztiz ene gogamena igurtzia. Dana dala, adiskide on ark eskeñi-ikuskizunez irudimena asi zitzaidan bazter guzietatik izeki ta suak artzen. Goia, mendi-gallurrak, bideko zernaitxoak, basoa, elur-ondarrak: laburki, begiragarri oro, nortu ta eraski olertsuez mamitu zitzaizkidan. Sorgingarrizko nortze ta mamitze orren indarrez. Goiak bazirudidan Egunak urrezko azkonez zauritutako norbait. Karraxika nentzun bide-ertzean otalorea: aots bizi-pitzatu batek eztarri meea lakartu ta eten-bear ziolarik. Pago bakarti bati neska pertxentaren tankera artu. nion. Basoa, ez aritzez zirudidan osatua, baizik... norbaitzuez: oin-oñeen gañean luze-luze egiñak, erne-indarra goi argi-yario artatik egarriz edaten...

       Zertan yarrai?... Orrenbestez nornaik daki zein elgorriek yoa nengoan, gaxoi au. Musak diralako atsoek atzaparpean ninduten; irudi-miñez nengoan izorra-, otzikarak astintzen ninduan; sukar larri batek menderatzen. Gaitz orrek beñere artu zaituten guziok ongi dakizute zenbatetaraño dan beldurgarri. Zuen goragaleari neurtitz ugarizko lasabidea eman-ez-artean, aiek larritasunak, aiek izerdi otzak!...

       Erditu-bear estua zetorkidala antz-emanik, ozta-ozta basoratu, ta «goldiozko ogean» etzin nuan nere burua.

       Orrelako estualdietan ezer ezta nekegarriagorik, ezer ez lazkagarriagorik itz oskideen edo kontsonanteen eizketa gordiña baño. Arraiotan, motellek!... Iztxoak ere bai baitute beren norberetasuñoa, beren arrotasun-ondarra; zuk neurtitz bat amai-ordurako, beronen oskide diran itz lirañenak sakabanatzen zaizkitzu iñon diran bazterretan, kolkorako diotelarik: —«Ez, enetxoa!... Zuk nai dezula-ta, besterik-gabe, indar-beartuta, zere asmakunde txaldan orretan geren buruok parregarri eztitugu ikusiko... Ederki eman ere!...» —Ta, etsitu-berrik, yo zak batera, yo zak bestera eskuak zabalik, ukaldiak boteaz... Alperrik. Suangilla izutuak irudi, zere neurtitz yaioberri orren itz oskide guziek aaztumenaren zirriturik xeenetan izkuta zaizkitzu!...

       Neke oien berri ongi baitakit, oraingo ontan itzei, asi-aurretik, esan nien: —«Ez izutu. Ni enazute atzetik ibilliko gogorrean atzeman-naika. Onez-onean etorri nai badezute, oskide otxanok, ongi-etorri. Nai eztezutenak, antola or».

       Ori esanik, ekin diot paper-ondar batzuk beztutzen.

       Geroxeago, ene aurra yaiorik zan, ta igurtzika ari nintzaiolarik, gantz erantsiez garbitzen, onaa norbait atzetik bizkarreko eder bat damakidala, ta eskuetatik ene aur aul ura ken.

       Nere estuasuna!... Nere aserrea!... Ollo lokarik ez areago, txitak lapurtuko balizkiozuteke.

       Onaa zer ikusi zuan nere adiskide ark, parretxo lotsagabe bat ezpañetan zebilkiolarik:

              NEGU

              «Egur ezearen kea

              goiak du kolore:

              egunaren atariruntz

              zauri bat, gordiña,

              odol-bearrean urre,

              Sakoneko lañoz gora

              tontorrak elurrez:

              itsasoa iduri,

              ametsezo ontziez.

              Bide-ertzean ez marrubi

              ez belar gizenik,

              Otalorea, bakanka,

              goiztxo karraxika

              udaberriari deika.

              Or pago bat, lerdenlasi

              igazko apaingarriak

              (gaur orbel gorriak)

              oso yaregin nai-ezik,

              nola baituten oi

              neskazaar ezin-etsiak.

              Ostobakandu-sasian

              kabi bat, uts, urratua...

              Arru-beetik errekak ots,

              euriteak bulartua»...

              «Basora naiz. An-or

              goldiozko ogean,

              yoan dutte gaitzaren

              ondarxak nabari;

              kabidun usoak, ala

              emazte zuurraren

              zapiak iduri

              Aritzak eundaka

              aier zazkio goiari,

              argi-leenenkia

              egarri baitute,

              arako urrezko zauria

              izanik iturri.

              Orregatik daude

              luze-luze egiñik,

              artean oñak illunik

              azken-arbazta-begiez

              udaberrirako

              ornitzen biziez».

              «Oi, zein aizen eder, loa,

              eriotzaren anaitzakoa,

              bizitzazko urloa!... ».

* * *

       Ura begirakune errukiorra bota zidan! Nik nere burua enekin nolatan garbitu: bazirudidan lotsagarrikeri batean atzeman nindula.

       Adiskide ori eztet euskeItzale; ezta ete aurkako; beste zenbair bezela, euskeraz guk mintzo landu elertitsu bat egin-naiak eztu amorrarazten, errukiarazten baizik.

       Oiek guziak txotxolokeriak ditugula; ezin ditekela euskeraz aintzakotzat artzekorik ezer adirazi; nik ingi artan idatziak txorakeri batzuk bide-zirala; berak etzula «NEGU» itza besterik ulertu, ta astia galtzeko gogorik ez, berriz... Olakoak bota zizkidan. Guziok iñoiz entzun dituzute.

       Miñarazi nindun arranoak, eta esan nion; yarriko nitula erderaz izneurtu aiek; etortzeko urrengo egunean ta nik erakutsiko niola, euskeraz sortutako izneurtua mamiago zitezkela, ta indarrago, aien erdel itzulpena baño.

       Etxeratu nintzan ta izerdi politak boteaz, alegia, egin nun nere erderalpen ori. Egiñalean aritu-arren uts eta putz-askoa atera zitzaidan. Nere eginbearrerako ala nun obe, baña, egia esan, ez nun egin beraizik.

       Urrengo eguneko goiza aurrekoaren antzeko zegoan, zorionez, ta, bide berberak ibilliz, ez nun neke aundirik bear-izan atzeguneko nere irudipen aiek adiskidearen gogora erakartzeko. Gero, itzulpena eskutan ipiñi nion:

       «INVIERNO» (Traducción del euskera) — «Tiene el cielo color de humo de leña verde, y, hacia el atrio del dia, tiene una herida fresca con oro en vez de sangre. Cumbres nevadas sobre la niebla del profundo: como si fuera un mar, y en él naves de ensueño. —No hay fresas en la orilla del camino, ni hay hierba jugosa. Hay una que otra flor de argoma estridente que, por anticipado, llama a la primavera. Hay un haya gallarda, que no suelta del todo las sus galas de antaño, hojas resecas hoy: como las solteronas duras de resignar. En el zarzal sin hojas roto, vacio, un nido. En la barranca honda un torrente resuena, que hinchó el largo llover —Llego al bosque. Esparcidas sobre el musgoso lecho, restos de la reciente gran nevada semejan palomas anidadas, o ropas a secar de hacendosa mujer. Cientos de robles tienden al cielo sus deseos sedientos, anhelando las primicias de luz cuya fuente es aquella herida hecha de oro. Por eso se los ve tan tendidos y largos, que, a favor de las yemas de sus ramillas últimas, y aún en sombra los pies, para la primavera van absorviendo vida. —¡Qué hermoso eres, oh sueño! ¡Qué hermoso pretendido hermano de la muerte: tú, remanso de vida!»

       Ori irakurri-ondoren goitik beera begiratu nindun itzal-apur batez. Gero, aurreko egunean ez bezela, euskerazkoa astiro-astiro irakurtzeaño bere burua eratxi zun. Erderaren indarra; izketa luze atsegin bat egin genizuten ta, beerakoan, oso bestelakotua neraman gizona.

* * *

       Ortatik atera det—; zuzenki ala ez?— nola argitaratuko nuken nik olerki-idazti bat, gauza dan gairik baneuka, ta dirurik... galtzeko.

       Idazki txiki bat egingo nuke, bitxi-azaldun, paper bikañez, sakelerako erakoa. Olerkirik gutxi: amabost-ogeitsu. Ta olerkiok, enituke emango euskera utsez: alboan zeñek-bere erderalpena luteke, aalik ondoen egiña.

       Saltokian biltorri (bildu-orri) nabari bat yantzita agertuko nituke: bertan itz arro batzuk, erderaz.

       Nik uste, orrela ale geiago salduko nituke. Bestela euskeraz ezer irakurtzeko eztiranetarik zenbaitek erosiko luteke agian. Ta askoek, bear bada, ikasi, gauzak ederki ta mamiz adirazten euskerak eztiola erderari batere zorrik.

       Aolku oiek iñorentzat zuzenbide balira, ongi ordaindurik nengoke arako nere erditze larri artaz.

1930-gko. Orrila 8-g.

OLERMEN-IRAKITE

              Aitzol'dar J-ri eskeñia

       Gaur da, Errenderi langile eder ontan, leenbiziko Euskel-Olerti-Yaia, Egia, leendanik ere olerki-sariketaen batzuk egin izan dira Euskal-Erria-n; baña ez «Euskaltzaleak» orain egotzi nai dioten ainbat mamiz ta kemenez.

       Aien asmoz, gañera, urtero ta gero ta ospe larriagoz, berrizkatu-bearra da Olerti-Yai ori.

* * *

       Aspalditxodanik zegoan zokora-samartuta gure olerkaria. lñoizka oi-dituten geiegikerien zatarragatik, alegia, elerti-batzaldietan sarbidea uka egin zaie. ala gutxitu. Ta ots ozenen bat ere entzun izan da, olertia, ledo ark egokizko yantzia baitun neurtitza beintzat, ez-aintzakotzat emanaz.

       Zertzuk-nai esan, ordea, neurtiza ederrik da, ta olermenak ezin asma dezake bere emaitz yoria yaulkitzeko era atsegiñagorik. Neurtitzez eztala, alegia, yende xeea mintzatzen?... Bañan, izkera berdiña bear ere al-dute eguneroko gora-beera utsak eta egiazko olerkariaren amets eta ikusizun goitarrak?... Olerkari aizun askoek neurtitza nardagarri biur omen-dute... Ta olerkari banaka batzuk, berriz, mintzabiderik eztien. Zenbait atso ta gixonen yardun txotxoloei begiratu-ezkero, are mintzatze utsa ere iguingarri etsi-bearrak giñake. Izneurtuetan betegarri edo «ripio» askotxo oi-dirala... Olerkari motzak oi dute ori ere. Ta, zer darraika orreri? Izneurgintza eginkizun gaitza dala, argiarria arkitzea errez ez izaki antzo. Baña, argiarria itsusi danik?... Azkenik, esan-aalak entzunik gera oskidetza edo «rima» dalakoari buruzki. Yakiña, neurtitzak eztu berezko, ez bearrezko oskidetasun ori. Gabe ere egin izan dira ta baditezke egin neurtitz eder askoak; agian ederragoak. Baña, berez bezela, esaldia biurritu gaberik, olerkariaren antzetsuz datorrenean, belarriak, egia esan, eztu ain gaizki artzen. Mintzatzea, gizakumeek elkarri gogapenak adiratzea, otsaren bidez eginbearreko gauza danezkero, esanaren ereskitasunari (musicalidad), otsaren eztiago-bearrari zor zaio berea; ta, ez izneurgintza; ezeta ere oskidegoa, euira gauz uts eta zokoragarri. Otsaren bidez ezik, eskuzkoa-edo bagendu elkar-adiraztea (mingeak oi-antzo), yende xeea, agian, azkazal zikin ta atzapar zakarrez aritze aal-litzake; baña olerkariek, eskierki, sumatua luteke beren amesketak esku landuez, esku zuri legunez, azkazal garbi gorriztadun eskuz itzulibearra. Begiari ordun zor, alegia.

       Baña, arloaz ertzeka diardut. Natorren arira.

* * *

       Olerkaria deritzan gizatxoro ori gabetanik, ezta ezagun izan ez erri-pizkunderik, ez-ta-erri-elerti-betetasunik. Aberrialdeko gogo-gudari-sailletan olerkaria beti da leen-oñean. Ta beroni zor zaizka, gogo lurgoien irriek gora-beera, gudate orietarik gurenda ozenenak.

       Batez ere, eleen apaintze ta gaizkakundeari buruz, olerkariari ez bezakio iñork ken oro-aal bezelako bat.

       Ezagun (diran, ala izan diran) elerti aipatu askoek bitxirik oberentzakotzat olerkari gorenen bat darakuste: David, Homero, Virgili, Dante, Camoëns, e. a. Ele-berbizkundeei buruz, berriz, Mistral-ek ongi (ta gaurki) darakus gizon ale baten esku naroak zer dezaken, asabaen mintzoa eriotzarengandik begiratzeko.

       Batek baño geiagok esan izan du euskera gaizka litzakela, orrelako olerkari bar luken egunetik. Baña, oar bari gatxikion: olerkari guren oiek eztira bakar soillean azten, gure Aizkorri zelai lau-utsetik bulartu ez-antzo; beti ditute olerkari zeeagoak aitzindari ta laguntzat; beti, bil-aldean, muño ta mendixka sail bat. Tkikion giro-berotzea gabe, sortzerik bai al-luteke aundiak?

       Ta gu, euskoak, ete-gaude olerkari gurena eldu-giroan? Ezetz uste det. Baña bai, etorriko dala, txikien olermenari su eman-ezkero. Nork daki yaioa eztegun? Nork, gure semetxoen arrean ez al-dagon buruño maite bar, urteak zear ez-ilkorren dirditz-ustaiak bil-bearra?

       Garau eze ori, bada, bear-garaiez goza ta ondu dedin, euskel-olermena irakin-araz dezagun, ta oler-zaletu-araz dezagun erria.

       Olerkari onik eztegula?... Zirika ditzazute diranak, eskein zaiezute aintza-apurño bat... eta, gero mintza! Ta ori maiz egiñaz, ikusi baietz leengoak beren buruak yantziagotzen, ta berri lirañak sortzen; ta, azkenik, kemen illezkorrez bazkako duan gizagurena euskera gaixoari agertu baietz...

* * *

       Gogapen oietxek erabilli ditu buruan, nere ustez, «Aitzol» zuurrak, olerkari-xuzperrarazte au asmatzeko.

       Eragille bizkorra, aiz, adiskide on, ta abagunearen sena dek argi: Euskel-Olerti-Yaien etorkizunean aitatu bearra zegok ire izena. Iri, bada, eskeñi nai dizkiat itz motz auek, «Euskaltzaleak»en eraberrigin ta zuzpertzalle berdiñaka.

       Olermin aundi eder batek baigarabil euskozale oro: aberri berriaren olerki giarra egin dezagun: idaz dezagun guziok neurtitz bana, bederik!

1930-gko. Garagarrila 1-an.

DONAPALEU-RA YOAN-ETORRIA

       Goizeko nagi goxoak ogean nindukala —yeikiko al, ez al?...— telefono-otsa.

       Zuti, belarriok...

       Neskameak: ¿Quiéeeen?...

       Neskamerik ezta Euskalerria-n, telefonoz euskeraz dakinik. iArian barrena ibiltzeko ere, lakatza ta baldarra degu, noski, mintzoa!...

       Baña, orraatik, euskerari eldu bear dio, quien-aren urrengo. Agi danez, deitzallea ezta nornai...

       Aizak! —nere artean— Mendiola ote?... Egin ote-dit beribillean tokirik?...

       Bart, etzula baitzion... Ta nik iru eguneko bizarra; sasiak yana arpegia.

       iZortziretan abitzekoak zirala, ta zortzirak orainme.. Auxe dek lana!

       Mendiola da, bai. Yoateko ta yoateko, itxongo didatela; bizarrak zer-ikusirik eztula gure eginbearraz...

       Ez bizarra moztu, ez gosaldu —yantzi ere ozta— banoa

       Zer egin bear zenduan?... Egun eder bat nola-nai galtzekoa ezta.

* * *

       Beribil bi daude gerturik.

       Mendiola-renean, yabeaz gain, Emeguren deritzan zaldun bat, Yausoro olerkaria ta neretzako utsunea. Arregi guriarenean, «Uitzi», Larrain –Ibarluze-ko Udal-otseña- ta gizaseme aundi sendo igar bizar-beltz bat —Rekalde, izenez— aitarengandik Karlos-en gudateko oroitzez, ta are suz ere, betea.

       Eguna urdin garbia. Berotu bear du poliki eguerdirako, Agorra illurren izanagatik.

       Noizbait ere, Arregi-ren «gurdia» asi da oska, ta badiyoaz. «Uitzi» muskurioka ibillia dute, ain bide luzea egiteko berandu omen--dala-ta. Goiztarra izan gizagaxoa, ta besteak oge-zulo uts...

       Gu ere abia gera noizpait, Donosti-runtz.

       Etxeguren dalakoa ta Yausoro ditut atzean.

       Etxeguren, gizon egiña da, ta, diotenez, lege-gizon azkarra: Euskal-erria-tik ate bizi-izaten omen, geienean. Arpegiz, sudurkako, begi-bizi, okotz-zorrotza; oldez, urduria ta alaia.

       Olerkaria du aldamenean: aingeru azpildu-gabea. Arpegi gorrizta ta apaiz-yazki beltza, alkarrekin egonbearraren bear gorriaz ditu lagun; baña lagunarte gordintxa dagie. Luzexka sudurra, goi-beez beintzat —musuaren arabera— ta pitin bat zearka azia. Begi otxan parre-beraak ala diotzute, begiratzen zaitutenean: «Olerkari biozti bat nazu: orrenbestez esana dago eztedala «malizi» aundirik». Larre-larrean bizi dezu erretore, ta aren ginballak (kapelak) ere badio alako basaka-usai ta igazkotu-kutsu bat; gañera, gutxienik uste dezula, ez bat eta ez bi, lepazamarreruntz diyoakio.

       Ateratzen baitu Mendiolak urtero euskel-egutegi bat, arakoxe apaiz begi-urdiñak egin izaten dizka zenbait zizka-mizka ta izkirimiri. Ordañez, Mendiola-k eman izaten dio —gaur bezela— basotik ateko ega-alditxo baten abagunea.

       Ibil-eguntxo auek arroagotzen dute txantxangorria eguraldi epelak baño. iBadu ark etorria, alazainkoa, neurtitzez ainbatsu itz askatuz ere!... Or det atzean itzari laga eziñik... Etxeguren enetxoa: entzun bear dituzu zereak eta bi!...

* * *

       Zer zatozkit, «Uitzi» adiskide miña; zer, Homero, Anakreonte, Virgilio ta Ciceron buruan edukiagatik, bete-beteko euskaldun zaitugun ori?... Zer zatozkit, bai, oñak narras, izkutu-mizkutuka, bekokian beera ginbail-egala eratxirik, betaurreko-erantziak begiak lausotu ta izuantz?...

       —Zer irizten nazu?-galdegia dit —Zure anaiaren antzik badet?... Aterako otedegu gauz onik?

       Nik, baietz; egoteko lasa...

       Beobia-n ditugu alkar-izketok. Mugan gaude ez-arian ez-arian, bidetxoa egin baitegu... Orain, beribilleen ta gu geronen nora-agiriak erakutsi-bearra.

       «Uitzi» badiyoakit, Yainkoarren «iñori ez esateko « aginduz...

       Nik eztizutet oraindaño esan, baña «Uitzi» zintzo orrek nere anaiaren nora-agiria darama, alkarten antzik bai baitute, ur-tantoak ardoarenaren ainbat... Ikusi degu, ordea, zenbait bidexka arturik dala arranoa, mugazaiak gezurpean atzeman eztezaten.

* * *

       Erne!... «Uitzi» ta lagunak sartu dira berriro beribillean. Mugazaia badatorkie. Ni begis-uts...

       Orraatik ere!... Yare dituk! Baziaztek...

       Orain, gurekikoa...

       Auxe dek ederra!... Nork esan bear zigun?...

       Olerkari xoxokumeok... Egutegi-zortzi-illabeteen saria, agur!

       Esku ikaraz luzatu dek agiria... Ta mugazaiak —begirakun bakar bat aski— ezetz, eztekela aurrera egiterik: igazkoa dala... Egin dek arrituarena, baña ez taiuz: gezurra oi-eztekena ezagun... Bekañei eragin, bekokia zimurtu,... Alperrik; beribilletik yexteko...

       Zorigabea!... Uzteko, beingoa gora-beera; Prantzira bear gorrian aizela... Aita ditzak apaiz-yazkiak, ginbail yatorra beatzaz erakutsi... Bost axola, etzegok errukirik!...

       Atera zak anka bat, eta... iarren!; atera bestea, ta... otoi!... Begi gaxoak! Ezer eztet ikusi unkigarriagorik... Bustigabekorik ere ez, ain dirditsu...

       Guk, etsitzeko; ikusi baitegu otseña eztala esanetik gibelatuko... Berak, ordea, ezin etsi.

       Beribil berriak datoz. Mugazaia albora begira dan batean, apaizak esku dardartia atexkari egotzi: ginbail bulardetsuak, erabaki gorrien garaia eldu dalakoan, zutitu aurrea lerdenki bekoki-gañean, ta egal-atzea lepazamarreruntz etzin... Euskal-Erria-tik Eskual-Herria-rako zubian gera, onuzko burutik... Ta Yausoro etsituak, oña berriro beribillean sartu-eske: «Lagunak! —otsegin digu— ekingo bagenio laisterka!... »

       Gizagaxoa!... Geronek bai, ekin bear izan genion ibillari, ura gabe, iñola etsiko bazun...

       Larrain gaziak gero, arratsean, zionez, arena omen-zan abagunea, Espronceda-ren Etsigaizto itzala euskel-neurtitz bikañetan iraultzeko!

* * *

       Apaizaz arinduta, bagoaz Prantzia dalakoan barrena.

       Bagoaz, baña ez luzaroan... Etxeguren-ek eginkai txiki bat egiteko bai omen bide-ertzari begira... Ta entzun izan baitiogu maiz Arregi mardulari: «Laguna egin-bear gorrian danean, lagun akiok; naiz eorrek bearrik ez, yarri adi beintzat: sasira begira»; yetxi gera guziok, ta ustuantxean egonak gaituzu. bide-ondoko ormaxkari begira...

       Lanok amaitu ondoren, Yausororenaz geniarduala, Etxeguren-ek bera ere gezurrezko agiriz datorrela aitortu digu... Gizon politak gatxeudek, alajaña!... Ta ez nolanaiko gezurra, ibarluzearra bailizko nor-agiria (zedula) atera baitu..., Larrain-en laguntzaz...

       Beraz, iru kristautxo zitan gure arrean okerreko agiriez ornituak; eta oietarik, munduan oi-bezela, errurik txikienekoa eror. iAmaika lan emandakoak, erriak erdibitzeko arrasto oiek!...

       Donibane-Lointzun-dik aurrera, erregebide aundia albora utzi-ta beste mearrago bati lotu gotzaio: kaskar-samarra bera.

       Lurralde emea!... Mendixka bigun utsek bulartua... Guzia agiri da legun, lirain, guzia garbi, guzia... tipi... Errixkak, etxetxo apal polit banatuzkoak. Bizitzea, emen, zorion-uts bear dala uste; aizea berriz, beti epel, beti dirditsu...

       Bitartean, Etxeguren-ek pillarmonika txiki bat atera dizu, ta, arixe ezpañak egotziz, asi da oska, biribilketa bizienak yoaz.

       Tarteka, ordea, geldi ta beera, sasiari ipuiak esatera... Maskuri txikiagorik egundaño!... Gu aspertu gatzaio laguntzez, ta Arregi-ren arako aolkuaz gibelatu...

       Lurralde atsegiña ondoren, onaa, luzaro-samarrean, beste bat, itun, bakarti, idorra... Orren arabera, bidea ere latzagotu, koskortsuagotu egin da, ta aren kankatekoez Etxeguren-en larria ez batere obekitu...

       Gere ibilliaren azkenaldian, berriro leengo musker (berde) ezeak irten digu bidera, ikus-mugarañokoa pozgarriki yantziaz...

* * *

       Orduak yoanik dira poliki. Amabi-t'erdiak arte ez gera sartu Donapaleu-n. Kaleak utsik, otordua baita... Errizelaian orraatik arki ditugu morrosko eder batzuk. Euskeraz galdegin ta euskeraz erantzun, eman dizkigute bearberriek. Biltzarra-koen bazkaria Trinquet-ako yatetxean dala, ta bagoaz ara.

       Onaa berreun-bat bazkaldar bi mai luzeen alboetan yarrita, pelota-toki estalia zearo beterik. Badago an berriketaots ederra, erlauntz yoria iduri...

       Arregi ta lagunak an dira, gu baño leentxeago sartuak, artean Yausoro-ren ezbearra eztakitelarik.

       Etxeguren ta biok alkarrekin gera. Aurrean, Urruña-ko mutil ta agure batzuk, aruntzaxeagoko ziberotarrei ezka ta baika, ea nortzuk ote euskaldun yatorrenak...

       Goizean egiñak dituzte gogozko yaiak. Gu ordea beti, iñora garaiz iritxienean, soñezkora, sabel-yaiera; ta are ozta-ozta. Yan-ezkero, gañerakoak guxi axola... Meza, mintzoaldi xamurrez; batzarrea, aurtengo gora-beerez ta etorkizunerako asmoez, apainduak; euskaltzale izandu baten gorazarrez oroitz-arria agertzea..., oiek guziak, zer?, urdalla zerk berotua badegu?... Argatik zan, ba, goizean asarre «Uitzi»: oiek ez genituala-ta atzemango... Orrek, ala ere, eztu esan nai «Uitzi» yale bizkorra eztanik.

       Dana dala, gaurkoak, bai? ta yan dezagun.

       Yaki-agiria euskeraz poliki egiña dago. Orren arabera, leenengo eltzekari saldatsu bat dakargute, barazki-puxka gozoez egiña; gero izokia arrautzolioki edo maionesaz; urrena idiki ona, ta, azkenik, indiollo bikaña erreta. Guzia aIderdi artako ardoxka garratz batek bustia... i Nik, gure Getari ta Zarautzeko txakolin orixka min!

       Baña, ardoa bizienetakoa izan ez arren, labeak asi dira goritzen... Bai baita lasabide bat —gure lotsagarritzat norbaitzuk etsia— euskaldunen otoruntzez-gero ezinutsezkoa; eztarri ausartenak ekin diote abesteari, kantatzeari...

       Artean, ordea, etzan orren garaia... Biltzar-buru-yaunak, guziek nekez ixillarazi-ta, mintzaldi labur bat egin digu... Anai auek esaera ere eztia dute ta, egoki lotua... Agur gozoak guretzat, mugaz zear etorrientzat; gu, giputzok, ezezik, bazan an ale bat edo beste Bizkaia ta Naparroatik.

       Orain bertsolariak. Bat aundi-musugorria, bestea txikia ta aurpegi-zimela... Yaten ari-tokietan zutitu, ta ekin diote. Aundiak berebiziko neurkin edo metro biguna darabil: noiz-nai luzatzen zaio bost zentimetroz, noiz-nai beste ainbestez moztu. Orretan zeatzagoa da bestea; baña Zibero-eraz ari, ta gure belarriak, ezpaita oitua, gutxi yasotzen du.

       Urrena, abesak du berriro aldi... Bakarkako batzuk ere badira: oietarik bat yakiña, gure Arregi egokia, abotsa pitzatzen asia badu ere... Urteak, enetxoa!... «Andrea, maite zaitut!...», abestu digu. Mutilzaar tinko batek, zer egokiagorik?...

       Gure anai auen artean, mugaz onuzko alderdiko euskaldunen eri berberari oar natzaio. Buru-yantzienak, yakitez ertenenak, euskeraz aal-duten gutxien ari-izaten dira, naiz yardun-gaia erreza-izan... Gure etsaiak —olagintza industri larria, batez ere— balituzte, yarkiko al litzaiete gu baño biziagoki?

       Bazkalondoan pillota-yokaldi bikain bat dago, alderdi ontan oi-diranetako pillota-toki albo-zabalean. Uritar gañekoenak —neskatx apañak «barne»— dira ikusle sutsu.

       Baña, berandutxo degu guk, eta bide luzeak eginbearra. Onuntzakoan baño areago, Naparroan barrena –Baigorri-tik itzultzea erabaki baitegu, gerekin, Yausoro zorigabearen tokian, beste apaiz yaun xalo agurgarri bat artuaz. Ez al da au ere olerkaria izango!...

* * *

       Donibane-Garazi zeartu-berriak geralarik ikuskizunaren txoragarriak geldiarazi-egin gaitu. Esan-bearrik eztago Etxeguren-en maskuri urduriak, abagune oni eskar, artu bide-duan lasa-aldia.

       Ibar ametsezkoa, zenbait mendixkek biribilki esia... Iru margoz, poliki naasiak alegia, irudia osatzen da. Zelaien ta basaxkaen muskerra, emen argi, an urdintxa, or arre-antz; tellatuen gorri miña; etxeen zuri txuria. Alkarren auzo dira, atseginzulo artan, iru-lau bat: urixka maitagarri. Ola-kebide bakar bat ez, ortziaren aratza, izerdizko, nekezko, oñazezko lurrun-gandor zikiñaz lardazten...

       Iñartzi (inbiri)..., ta abia.

       Baigorri-n mugazai euskaldun otxanak. Seirak —muga-ate ura itxi-garaia— yoak izan-arren, Biltzarra-koen artetik gatozela esanda aurrera utzk digute. iAlakoxe batzuk izan bazenitu aruntzean, Yausoro adiskidea!...

       Iñularreko oxkiroa lagun atsegin degula, Izpegi-mendatea bitarteko aldapa igo degu, astiro-astiro. Lukaika polita, zazpireun neurkin gora egin bear baitira.

       Orain Naparroa-n gera. Obeto esan, aspaldi genbiltzan Naparroa-n barrena, mugaz beste alderditik ere Naparroa baita. Ikus, bestela, non-nai, etxe-aitziñetan naiz pillotatokietan; ikus Naparroako kateak, arroki erakutsiak...

* * *

       Illun-aski dala sartu gera Elizondo-n: artean etxetik urruti.

       Leen ere adirazirik nagonez ezpai-gaituzl gogo-utsezko, aparia degu amets, eta, ao batez, bertan artzea erabaki degu. Ibarluze-ra urrutizkiñez (telefonoz) ots eginbearra, gaberdirarte ez gure usterik izateko; emaztearen —dutenak— ziri gordintxo batzuk ere entzun apalki, ta orra arloa antola!...

       Otordu atsegiña egin gendun orratik ura!... Bikaña aparia, polita ardoa... Bazan an esan ta yolas-bearra!...

       Ordun azaldu ziran gure arteko zaarpil guziak. «Uitzi»-k artu zun, leenbizikoz, astindu eder-samarra.

       Nik, aren berri nekian bakar onek, galdegin nion biurriki:

       —Ta?... «Uitzi»... goizekoa esango al-degu, ba?...

       Larri zan gizagaxoa! Ukabilla estu-estu egiñaz:

       —Yainkoak barka!... Ez gero!...

       Gure mai muturreko lagunak —Larrain eta Rekaldek—:

       —Zer, zer?... Yakin biar diagu ori...

       Ta zirika nik, berriro: ta, berriro —yateari zearo uzteka, noski— «Uitzi «-k:

       —Yainkoak barka!! Ez dezazula esan!!!...

       Gezurra dirudi, latiñez ta griegoz yakin gizonak eta «trampa» txiki bat aitortzeko ainbestetaraño lotsa.

       Baña alperrik ibilli zan. Bein artara-ezkero ni ere enengoan ixiltzeko, ta aren urduriak gero ta axkureagotzen ginduzen guziok. Ta, astiro-astiro, itzez-itz... orra yalki guzia...

       Ura yolasa atera zuten artatik beste biak!... Polita zala yokoa, alegia!... Ea ura al-zan bere burua agiriz, idaz-bidez, zintzo ta zuzentzat erakuska diarduan kristauaren egitekoa?... Bazetorkela urrena ere zuurtasuna, gizabidea ta olakoak aipatu ta goresten: esango zutela berok, nornaik ikasteko eraz ta tokian, gizaseme makur ura nolakoa zan larrugorrian ikusi-ezkero!...

       Entzutekoa zan, ta parrez lerregin-bearrekoa, ango aria. Larrain sudurruts betaurreko-aundi burusolla ta Rekalde betozki-illun bizar-beltza, patata errea baño legorrago biak, «Uitzi»-ri berebizikoak botatzen... Ta «Uitzi» gizagaxoa, berrogei urtetik gorako gizaseme tinkoa, Homero ta Virgilio koIkoan sartuta darabiltzian gizona, estu ta larri, esku baten ogi-puska ta, bestean ollasko-izterra (ta agoan bietarik aski), bere burua gerizatu-eziñik, neri erru guziak egotzi-naiean, neronek alako egin bideetan sartu bai omen-nun (egia zanez... )

       Eskarrak gerekin genduan apaizari. Oben artarik, eta aren antzeko guzietarik, bertan yaretzen ginduala esan baitzun; orduntxe «Uitzi»-ren gogape bildurbera asi zan baretzen, ta ekin zion yateari biziagoki, leen galdu-astiaren ordañak nondik yasoko.

       Beste gairik asko maxiatu zan. Aitatu zun norbaitek erderaz ta euskaldunen itsusiz ta kaltez idazten duan eusko gazte bat... Baita ere orretzaz «Uitzi»-k iñoiz argitaratu-iritzia. Izan ere, badirudi gure errian arrogarritzat artzekoa ote-dan beste iñon lotsagarri litzakena... Berotu zan «Uitzi» bere aburu-alde, ta igerri zion alegia pattarraren ontzixkak: ipurditik autsi baitzun mai-gañean ukaldika...

       Berdinduxe giñalarik, eta naikoa. yardunik, etxerako asmoa, damuz bederik, artu genizun ta antxe azkedu zan gure eguna.

       Gañerakoa, ezer gutxi. Ibilli, ibilli, ibilli; yoan, yoan, yoan... Utzi degu nunbait apaiza; beste nunbait utzi gaitu «Uitzi»-k eta illunak irentsi du... Ozkiro gazia, gau beltza, izar-mordo aundia... Nekea..., asperra, ogemiña...

* * *

       Egun bat geiago... Egin al-degu zerbait Euskalerriaren ederragatik?... Ez asko, benetan. Baña, bada zerbait anai erdi-ezagunenganako elkarbidea, urrats bakar batez bederik, laburtua...

1922-gko. XII-22 g.

EGIA IKUS DEZAGUN. AMA!

       Euskerari buruz diardugula, askotan oi-ditugu euskeltzaleak —onusterik oberenaz, egia— gezur biribil batzuk; arloaren ikuspenerako ta eginbideen zuzenerako oso kaltekor ditezken gezurrak.

       Onaa, mintzaldi oietarik labur-bil bat: «Euskeraz: eztiteke esan ezer gaiztorik. Oitura onen zaindari oberena «ama» Euskera degu, Kristautasuna ta euskera elkar-lotuta, bat-egiñik dira».

       Esan oietan, elkar-itsatsi ez-bearrako gauzak naaspiltzen ditugu.

       Aitor dezagun leenen, euskeraz, edozein erderaz bezelaxe, iraindu ditekela Yainkoa, siñestauski edo erejiak baditezkela esan, ta baita ere idazti ipui ta gertantzo (novela) lizunkeriz yosiak

       Nork uka or diodana?

       Beraz: euskeraz orain arte orrelakorik ezpa-da —utz ditzagun beraizik Biblia protestantea ta erri-abestietako zenbait gordinkeri— euskeraz ezer gutxi idatzi dalako da. Besterik uste badegu, ikus-naaspil batek yoak gaude.

       Euskera Yainkoaren ao-miñeko izkuntza bereiz bat dala uste izaten degu; beti-garbi bat, erdoi-ezin bat; eta eztakigu, guk ain errez egotzitako alderdi on oiek ustelak dirala ta gure zabarkeri zaarraren ume; euskera ez landuak sortu ditula.

       Ta gezurra beti da gal-zori; atsegin bada, areago. Gezurrak lilluratuta bizi danak bere buruaz uste ditzake ainbat gauz eder; egiak, ordea, egi errukigaitzak, asiko du gau ta egun, ta eztio barkako arik eta zapaldu arte, birrindu arte. Zori orixe dagoku eskeinka, aspaldiko mendeek barrena geiegi bazkatu baititugu geren gogoak aberkoi-usaiezko gezurrez.

       Eusko-oikuntza bikañen zaindari oberena euskera omen; kristautasuna ta euskera elkar-bildurik, ia-ia soin bakar batean mamiturik omen-dira. Euskera ta Kristautasuna era batera dabiltza...

       Ez, gero, begiei ta zeuen naikundeari geiegi siñets! lkus-naaste zoroak dira oiek, bai eroso guretzat, baña bai kaltekor ere euskerarentzat eta Kristautasunarentzat.

       Ez; bazka dezagun bein-betirako gogo euskeItzalea egiaren ogiz eta ardoz.

       Ta egia au da: euskera ezta, nabarbenki, oker-bide, yakin-bide egin eztegulako; eztegu egin yakinbide zuzen, ta ez ere makur. Ta gaur dan egunez edozein izkuntzak, Europan beñipein, yakintza-bide bear da, ondatuko ezpa-da.

       Zer esango genduke, gure aurren irakasleak aiek: ongi gizazi-bearrez, argiari galbide iritzita, egun osoan illunpe beltz batean baleuzkate?

       Bai, ziñez: gauzak okerreko alderdiz ikusteari yarrai bear bagatzakio, argia galbide da; argia ez-palitz, ez genituzke begiak igatuko ikuskizun lizunez... Baña, ori astakeri bat dala erakusteko eztegu luzaroan ari-bearik; eta, bide ortan barrena, aurki giñake belarri-motz, anka-motz eta esku-motz, eta, alarik ere, makurreri gaiztoari ezin igesiz, bizirik giñaken arte...

       Alatsu, bada, euskera, landu eztegularik, ezta yakintza-iturri, illunpea da. EuskeIdun utsek euskeraz asko gaiztorik ikasteko eztute izan, egia, abagunerik. Baña, ikasi al-dute, ostera, askorik on?... Bai?... Zergatik, ordun, gela illun artatik irteten dutenean, dira ain makurberaa?... Zergatik, erbestera yo-ezkero, beren sinismena galtzen ain errezak?... Gure abertzaletasun aizunak, gure erosozaletasunak, auxe erantzuten du: «Erdera ikasi dutelako»... Gezur biribil, ta lotsagarrizko gezur!... Erderaren bidez sakonki kristaututako euskaldunak makurgaitzagok agian ditezke, erbestean: ori diot nik.

       Ez. Ezta erderaz ikasi dutelako; baizikan, euskeraz sinismena etzaielako itsatsi, etzaielako biotz-adimenetan landatu bear ainbat argiro ta errozki.

* * *

       Adidide bakar batek berakuts gure zabarkeriaren zenbatetarañokoa: Kristau-ikasbide zaar eta berriaren arteko auziari gagozkio.

       Urteak eta mende luzeak zear, Euskal-Erria-ko giza-alderdi buru-yantzienari eztio gogoak eman, euskeldunak Kristau-legea bear-ainbatez yakin ezin zezatekela lkasbide zaar lotsagarri orren azpiarriaz. Ta..., gaitzerdi, asto-gain ortatik gaur yetxirik bageunde! Baña, ez ala izaki. Are gaur-gaurxe, uste dute zenbaitek (edo ala uste dutela uste-bearrik gera) Ikasbide zaar orreri yarrai bear gatzaiola, mendeen ondarreraño.

       Orain gutxi, ene adiskide apaiz gazte bikain batengana baserritar zaar bat etorri ta asi zitzaion, alegia, «Dotriña» zaarra nai lukela etxeko zaarrek berria ezpaitakitela; ta (onexek idarrik aundiena ematen zion) beeko erriko Erretore yaunak zaarra irakasten dula, ez berria. Ene lagunak, Ikasbide zaarra zenbatetaraño dan txarra ta gauza-eza adiraz nai baserritarrari ta Yainkoa-rekiko izate-azalpena esanarazi zion:

       «Da gauza bat, esan eta pentsatu. alditequean baño ere excelenteagoa ta admirableagoa; yaun infitamente poderosoa, sabioa, justua, printzipioa ta fiña gauza guztiena».

       —Ori ulertzen dezu ongi? —galdegin zion.

       —Bai, yauna, bai.

       —Yainkoa. «fiña» dala esan dezu. Zer da ori?

       —«Piña»..., yauna, gizon «piña». —«alproja» eztana, alegia...

* * *

       lzkuntzak, Yainkoak emandako beste aalmen ta aribide guziak bezela, gauza onak dira, berez; ta ez onakoa on ta arakoa txar; norberarena oberen ta egokien. Okertu ditzakela, ta makur-bide biur gure gaiztoak, eskuaren ta argiaren ta yanariaren antzo?... Egi berria orixe!

       Zein iritzi bear degu, arlo ontaz, euskalzaleak?

       Auxe: okerbide biur aal izanagatik, eskuk erabiltzeko bada ta argia ikusteko ta yanaria yateko, euskera landubearrik gera, on-bide naro izan aal-dedin. Erabil dezagun beti euskera Yainkoaren, egiaren ta egiazko yakintzaren mirabe; ta iñork okerrerako erabiltzea gertatzen baledi, ez luke orrek esan nai izango euskera gaiztoa danik, ez-ta ere, iñork gaitzerako erabil aala-eztezan, landu egin bear eztegunik.

* * *

       Arritokietako Ama Neskutzari, «Argia-k eskeintzen dion garau bereiz au dala bide, otoi bat biotzez zuzendu nai diogu:

       «Egia ikus dezagun, Ama, euskeltzaleok, eta euskera erabil dezagun beti Egi Uts Danaren aintzarako! »

1930-gko. Orrila 4-g.

AITAREN ERREAL BIKOAK

       Noiz atertuko nengoan, azken-argipen batzuk, laburki, Urlia yaunari emateko.

       Bergarako «Saski-Naski»-aldiaz. Nik, an ta egun artaz egokiago izan-izango zala itzaurreak euskeraz egitea. Urlia yaunak, an ta egun artaz ere, erderaz egiña ongi zegoala. Argi dago elkarrekin bat ez geundela, Baña neri, erderazko itzulpenean, itz bat izparringiak yan zidan. «Bien está para quien NO ahonde un poco en el asunto», idatzi nun nik. «NO» ori etzan agertu, ta artatik atera zun Urlia yaunak ni bere iritzi berbereko nintzala, ta orretara-ezkero eztagoala zertan eztabaidarik sortu. Euskerazko itzulgaiari begiratzea aski zukean argi ikusteko. Baña, dana dala, ni arekin ala ura nerekin, orain batera etorriak omen gera, berak dionez. Beyondeiola, biotzez.

       Euskal-egunaren eraltzalleak bai omen dute ortan errurik, «Saski-Naski»-koei itzaurreak euskeraltzeko esan etzietelako. Ontaz, nik dakidan pixka yalki dezadan. Bergara-ra «Saski-Naski» «Eusko-Ikaskuntza»-k deitu zulakoan nago. Baña, alaz guztiaz ere, zati orren eraltzalle «Euskaltzaleak» ez izan arren, norbait beronen buruetarik izketatu zan «Saski-Naski»koekin, garaiez, euskeraz itzuli ta esan zezaten. Etzan ala egin, ta ortik aurrera eztakit ezer.

       Gagozkion lanari, gauzak ar ditzagun diran bezela, ez dazaiegun egiñei gibel-eman. Au da Urlia yaunaren beste aolku bat. Sangüesa-n ta Salinas de Añanan ez omen-diteke Udal-etxean euskeraz egin. Arira, arira, gizon... Guk Bergara-n egitea, ta euskal-egun batez egitea eskatu degu. Guk «Eusko-Ikaskuntza» batean erabiltzea nai genduke. Beude, bada, lasa Salinas de Añanako ta Sangüesako ziñegotzi yaunak.

       Gorrikeririk gabe, bear-neurrian, elkartu-bearrak omen dira gure bazkunetan euskera ta erdera. Guk dioguna berbera. Nun da gure gorrikeria? «Saski-Naski» seitik batean euskeraz egiteko... «Eusko-lkaskuntza»n ordulaurdentxo batez... Gañontzean erderaz...

       Gure auzia ta katalandarrena ez omen dira berdin. Egi aundia orixe, zaar-samarra izatea. Bi alde agertzen dira arazo oien artean. Bata: euskeraren bidezkoagoa, beronek añako nortasunik beste izkuntzarik batek ere eztulako. Bestea: gure lanaren gaitzagoa, asabaen zabarkeria ta izkeraren bereiztasuna bere etsai ditugula. Bi alde oiek ondoren bakarra bear luteke ekarri: guk suagoki, aiek baño tinkoago ari izan bearra; ta ez epelagoki, gertatzen danez.

       Baña, tira: ni enaiz gai ontan sartu. Urlia yaunak betegarri utsez edo, agian, adiskide «Aitzol»i beste goxoki bat ematearren aitatu bide-du, ta utz dezagun orrenbestez.

       Egi biribil-samarrak bota bear zitula agindu zigun Urlia yaunak, eta onaa emen batzuk: odol-berotxo, bazternastalle, eztabaikari alperrikako, arroxko ta artobero-uxai omen-naiz. Oietaz gañera, buru-arlotea: andre Yakintza, andre Kultura, askorik maite ez dutenetakoa, alegia.

       Apaltasun gezurrezkoz gere buru au yantziaz, oiek egitzaz aitor ditzagun... Eztabai-gaiarekiko ain axola gutxiko ezpa-lira!

       Ene odolkera egiten du ixtillu onen errudun bakar. Baña, yardun auen azpian besterik dago, Urlia yaun adiskide. Zerori ere oarturik al-zaude onezkero.

       Giza-asmo aundi guzietan gertatzen da. Gizaldi gazteak zaarrari zirika, zaarrari bultza. Zaarra bere egonean goxo, ta aurrerago ez nai. Gazteak: «Eup! Garaia da». Zaarrak: «Ago ixilik, lotsagabea!» Barkatu, ontan ere artobero-usaia badarigu, geren buruok gaztetzat yotzez. Nik eztakit guri zer gertatuko zaigun. Gu ere, Yainkoak nai beza!, zaartuko al gera ta sutondo-zaletuko, ta usteizango al degu iñor eztitekela gu baño areago. Ta Yainko onari dakiola ordurako beste gazte-sail bat agertu-izatea, guri zirika, guri bultzaka, gu baño aurrerago-naiekoa. Txakurrarenak esango dizkiotegu, bear bada. Aitatuko dizkiotegu «odolkera», aundi-ustea, naastu-bearra, burgoikeria ta buruarlotetza. Baña, gure esanak gora-beera, gazteok biyoaz aurrera, gurekin naiz gure gañetik; biyoaz, ordun min emango badigu ere.

       Eztabai alperra sortu omen det. Txarki egin omen det orrela gogoak naastea, astia orrela galtzea ta galdu-eraztea. Irri det ezpañetan. Orain irutsu urte orrelakoxeak entzun bear izan genitun. Bai besterik geiago ere: obe gendukela, alegia, gutxiago karraxi ta geixeago lan. Ta badakizute zer gertatu zan?... Eztabaikariok geren asmoetaz elkar-kutsatuz, ixtillu artatik gaurko «Euskaltzaleak» sortzea, aurreragoko «Eusko-Elazkona» zalakoa eraberritu ta zabalagotuz.

       Gertatzen oi-da maiz-samar, aita-semeen artean, semeak aitari erreal bikoa eskatu, bai, ta aitak ezezkoa ematea, ta gañera bereak eta bost esatea. Yakiña: orrek eztu esan nai semea izpidean etzegoanik. Gerta diteke gizagaxoak erreal biak arnasa artzea baño bearrago izatea; aitak zuzenbidez aietxek zor izatea. Ez emate orrek zer esan nai du, bada?... Soil-soilki: aittak eztitula errealok eman nai.

       Ortatik antz-emango diozute, eztabai onek ere amari zimel bat edo beste ekar lezakela. «Saski..Naski»ren itzaurreak euskeraz yartzea... «Eusko-lkasikuntza»ko batzarretan euskerari goratzarre egitea... Bi apur oiek iritxi-ezkero nik ez nuke uste-izango alperretan yardun dedanik. Nere zirriborroak ontzat emango nituke.

       Baña, txarrenera yo dezagun, bada-ezpada. Egin zagun atala ezer irixten. Zer esan bearko degu?... Ez nula arrazoirik?... Orrelako eztabaidarik eztala noizik-bein yarri bear gure artean?... Ala... aitak erreal-bikoa eman nai ez didala?

       Andre Yakintzari diodan gorrotoa ere oso poliki igarri dit Urlia zoliak. Iztegiaz egin nuan arako amets artatik. Baña, onginairik aundixeagoz, besterik eman zezaioken buruak. Gogora zezakean amets aren iturri ez ote-zan, agian, yakintsuei diotedan eraspena. Dalako iztegi ori ez ote-degun arloteok txerri goseak ezkurra baño ametsago; ari berandu-etsirik ez ote gauden. Berantetsitze ori baditeke ez bidezko; baña gure beldurra ori da: ondoegi errebearrez, opil goxo ori ez ote diguten emango sekula.

       Bestalde, gure ustez, yakintza-lanez gañera «Euskaltzaindi»k axola aundiz artu-bearra du euskeraren zaitza. Yakintza lana ta euskerari eutsi-bearra neurriz elkartu ditzakete bazkun euskozaleak. Ta gai ontaz, «Euskaltzaindi»ko azken-batzarrean euskel-ikastoletzazko asmo eder batzuk erabillia pozik ikusi degu.

       Baña, Urlia yaunak, leun-leunki, au ere esaten digu: buru-arloteok ez gaiteala sar yakintsuen arazoetan. Gu eragille gerala, ta etsi dezagula orrenbestez. Arrokeririk eta artobero-usairik gabe gure arlo apalari lotu gatzaiola.

       Ikaskizun ori ere yasoa degu, ta oñak labur ibiltze aal-ditugu aurrerakoan. Auxe bakar-bakarrik esaten utzi zaiguzu, yauna. Yakintzazale ta euskeltzaletasun-eragille, biak batera, naiz kristau naiz bazkun, notin berbera izan zitekela uste gendun. Ta uste ori artua eztegu gere erru. Urlia yaunari begira ikasi degu. Bera ikaskuntza goitarren zale da, ta orrekin batera euskeltzaletasun-eragillerik bizkorrenetakotzat bere burua agertu izan du beti. Guk, egia izan, yakintza-zale uts izan balitz, ez genion esana yasoko. Euskeltzaleen eragille ozena dan aldetik iritzi nion arrotz berak idatziari.

       Baña, aski degu onenbestez. Bazterrak naasteari utzi dezaiogun bein-betirako. Nik eztet beintzat geiago txintik ateratzeko asmorik, makartzu deituko banindukete ere.

       Galderatxo au. bakarrik:

       —Aita, erreal-bikoa emango?

EUSKERA AUNDIKI-SOÑEKOZ

       Eusko-aundiki guziek euskeraz ariko balira, euskera gaizkatua, salbatua, omen genduke. Amaika bider entzun diotega orixe «Larreko» ta «Txadon-Zaya» idazleei.

       Ta orren atzetik ari ere ditugu ainbat egiñal: gure aundikiei, euskera, biotzetan ezezik ezpañetan ere, nondik itsatsiko.

       Baña, orrelakorik beñere iritxiko badegu, aundiki euskeItzaleok leen-leenik ari bear degu euskeraz: au eskolako aurrei ere ematen diete buruak Tal ots, gere au aunditzat yoa barkatu: ezta eder-uste, baizik eta zigorrari ez igesi naia.

       «El Euskera en las empresas de cultura» buru dula, Urlia yaunak lan bat agertarazi du arestian «El Dia»n. Aren eskutikako izanik, eder da. Baña badegu susmo, egiaren ingurukako izketa polit utsa ez ote-dan: ala oi-baitegu maiz, egiasi aurrez-aurre begiratzeko bekokirik eztegunean.

       Nerekiko, urrengo auxe da egia, ta auzi ontako iltzea.

       Alegia, zoritxarrez, are aundiki euskeItzaleenok ere gure yardunak euskeraz aritzea gaitz degula. Geren buruon yazte osoa erderaz egin baitegu, alperrik litzake besterik eskatzea: nai-ta-nai-ez bear alegin zalla geronen artean bederik gai biurri-samarra euskeraz erabiltzeko. Ta, bestetik erderaz aritzea errezago, bestetik erderaren bidez geren buruok ederrago erakusten aal, milla akiakula sumatzen ditugu egitezko erdeltzaletasun ori bidezkotzeko.

       Baña, eztegu ori, nik uste, osasunerako bidea.

       Maitetasuna egitez agertzen oi-da, ez izkutuko biotzaldi utsez. Maitetasuna eztute nekeak ez yasanbearrak izutzen.

       Ori orrela bada, zertan gibel ez eman maldabeera gozo ari, ta ekin ez, kementsuki, malkarrean gora, goien ta ez beean maitea bizi baitegu?

       Gogora datorkit oroitzapen zaar, bat. Ni ta zenbait adiskide abertzaletu-garaiekoa. Eztabai aundien ondotik, yausi gaituzu guziok noizbait egipean: euskozaletu gaituzu buruz ta biotzez. Ez ordea egitez, artean. Ta emen dator elkarri esatea: —Au eztiagu aski. Orain euskeraz ari bear diagu. —Bai al-dakizute nolako nekea genduan ori? Euskera umetan erdi-ikasi, gero erdi ortatik iru laurden atzendu... Masallak gorritzen zitzaizkigun ederki, beti elkarrenkin eideraz ari-izanok ordudanik euskeraz ari-bearraz. Baña, egiñal latz askoen bidez yaundu ginduzun geron buruez, ta geroztik, ostera, ezin erderaz ari gaizutu.

* * *

       Urlia argiak diona egia da, baña erdikako egia. «Eusko-Ikaskuntza»n euskerak betidanik omen-du yarleku berezia: iru illabetez beingo «Deia»n lantxo, bat eta zenbait berri gure izkeraz sartzen ditulako.

       Baña ezta aski. Ta esango deguna yaso dezake gureetarik beste Bazkun nagusiak, «Euskaltzaindi»k ere.

       Ezta aski, ez. Izkera idatzia bai baiditake izkera illa. Mintzatua ordea, ezpañek darabiltena, uraxe badakigu eskier bizi dana.

       Leengo batean amets txar bat egiñik nazute. Euskalerria nenkusan, ordeka soil bat iduri. Ez mendi, ez baserri, ez ezetasunik iñon: ez-eta ere euskerarik, illa baitzan betirako. Baña, ordeka-erdian yaun illezuri agurgarri batzuk ari zenituen zerbaitetan, mai baten inguruka, paper ta idazti sail aundien artean. Urbildu natzaie, ta... badakizute zer ziarduten?... Euskel-iztegi bikain bati azkenorraztuak egiten, euskera ordurako illa ta lurperatua zanik oartzeka. Agian, bazekiten berak, artean; baña..., erderaz ari baitzenituen...

       Olakorik ez bezaigu gerta, Yainko ona, otoi.

* * *

       Badakit nik, bat-batean, euskera utsez, bere batzarrak egiten ezin asi ditekela «Eusko-Ikaskuntza». Baña, beintzat, izkera biak naasi lezazke, ta batzarrero ordu-laurdentxo batean euskeraz aritzeko oitura artu ere bai.

       Ikasbide txiki oien indarra aundia baita; aundiagoa, alegia, eskatzen duten alegiña baño.

       Elebitza esatzeo, zer beso emate aal-zigun «Eusko-Ikaskuntza»n, «Euskaltzaindi»n, Aldundi edo Diputazioetan, Udaletxe edo Aiuntamentoetan, euskerari ordulaurdentxo ori bederik eskeñia!

       Ori egin ez bitartean, eskubide berririk eskatzea yardun alperra.

       Elebitza dala ta zera dala, nola, guri botatzeko, erantzupen auxe buruak eztiote ematen Madrid-ekoei?:

       —Badituzute, zuen eskuko, zenbait eskubide. Oiek erabiltzen ikasitakoan ordun dezuteke berrien eske etortzeko garaia. Iñori ezer eskatzeka, Aldundi-Udaletxeetan mintza ziñezteke euskeraz; areago zuen elkarte euskozaleetan. Ezin galazi dizaizuteke iñork Estadoa-rena eztiran ikastoletan euskera, ala edozein gai euskeraz, irakastea. Ori egiten ez, ta eskeka ta karraxika zatozkigu? Parregarri alenak!

       Bai: amaiketakoa leenago nai gosaria baño. Ta orrako ori erantzutea buruak bai ematen aiei, baña, zuurrak baitira..., koIkoan gorde egiten, bidea ikasi eztezagun.

* * *

       Diogun lan ortan, Bergarako Saski-Naski-aldia Urlia yaunak, eta aurre-solasak erderaz egiñaren aldeko bere burua agertzen, erdeldunik asko bai baitzegoan.

       Ongi dirudi, begiratu batean... Baña galdegin ere badezakegu: ea noiz euskal-yaietan, euskaldunen ta euskeltzaleen garaiayo bear duan. Are Bergaran ta Euskeraren Egun batez ere ez?

       Gaztelaraz naiz prantzeraz «Saski-Naski» ikusi nai duten erdeldunek badituzte urtero zenbait aldi aukerako. Eztegu iñola uste, urteak ditun irureun ta irurogei ta bost egunetarik batez euskaldunak euskeraz aritzeak miñaraziko lituzkenik. Ta entzule guziak euskeldun uts izan arteraño bagaude zai, ez «Saski-Naski» ta ez besterik ezta egingo. Ez-ta Aizarna-ra yoan-ta ere.  Alderdikeri gorria ezpa-da, on, ez-ta ere arako apaizarena: errian lau arrotz zirala —elizarako amorru aundirik gabekoak berak— ta sermoi guziak erderaz.

       Ezin obeto deritzaigu guri «Saski-Naski»ren aurreesanak erderaz egitea, arrotz eta eusko-erdeldunek gure berri ikasi dezaten. Baita ere seitik bostetan erderaz egitea, bear bada. Baña, eusko-muin utsezko ikuskizun orrek, oraindik, paperean bederik, itxura onaren ederragatik eta euskeraren goratzarrez bederik, euskel-agerbiderik ez izateak, eztigu onik egiten. Areago: orren antzeko lanak, gure ustez, leen-leenik euskeraz bear lirake gogoandu ta idatzi; gero erderara itzuli.

       Egia da, ta ez degu aaztuteko, «Saski-Naski» eztala bazkun euskozaleren batena, naiz euskozale izan leen-asmatzalleak eta betiko egilleak. Badakigu ere oso lan ederra dala, erdera ta guzti.

       Gure itzak, bada, iñork txarrera ez artzea nai genduke, baizikan adiskide-eskariak artzen diran bezela. Elkar-onginaiez, ta batez ere euskerarenganako maitetasunez, ase ditezke guztion egarriak.

       Ta ikus dezazuten asmo ortakoak ez gerala gorriegi, neroni esanik nago, orain illabete batzuk, euskel-olerki edo poesi liburuak erdel-itzulpen txukun bat alboan dutela irarri bear lirakela beti, arrotzek eta zenbait euskaldun zabarrek gure sallera begiak zuzen aal-ditzaten.

       Geroztik «Euskaltzaleak», (batzar, yai ta eginkizun oro, aal-dala, euskera utsez egin oi dituan elkarte orrek), Errenderi-ko Olerti-Yaierako neurtitzak ala eman ditu: euskeraz ta erderaz.

       Ori bera egiri zun Mistralek ere, ta ongi egin, alegia. Ez probentzera, utsez, baizik-eta prantzerara ongi itzulirik eman zun «Mireio», bide ortatik maitenik zun mintzaira ari ospe aundia erakartzen ziola.

       Baña, probentzeraz egin zun leenik: asmoz, ta kutsuz, ta yantziz. Or zegok bada iltzea! Gero erderaz, bear bezela.

       Gu ordea, ostera ari oi gaituzu; ostera, erdera utsetan etsitzen eztegunean.

       Betor, bada, erdel-lanik asko, baña auxe buruan dutekenak: «Euskeratik itzulia». Ta yolasean ari ez naizela igerri dezazuten, era ortara ekin diot neronek, gaurkoz beintzat.

* * *

       Ta arako idazle gizagaxoarena?... Beorlegi arroztzat yo zuanarena, alegia. Beldur naiz, Urlia yauna, gertari txiki ori ez ote dezun yoa bear-ez-alderditik. Soñekoak eman ote zion gero, ala erderaz ariak, iduritu txar ura?

       Larre-larreenean billa zazute baserritarrik basatiena. Yar zazute euskera garbian ari dan zaldun apañenaren aurrean... Ezetz arroztzat yo. Arritu ta balditu egingo dala...? Ta poztu, diot nik, eta kolkorako esan ere bai: «Arraiepola! Auxe bai euskaldun garaia! Arloteok bakarrik uste nian nik euskeraz aritzen giñala, baña yantzi eder ta guzti au eztek asko lotsatzen».

       Ta askoz ditu elkarrenganagotuko gizon biok bion euskerak, zalduna, erderaz ari dala, nekazari-yazteak baño.

       «Euskeraren Pizkundeari Emakumeen Maite-agurra» egin zanean, baziran an ere amaika neskatx apain, erregerenean ikusi oi-diranak bezin aberaski yantziak. Baña, aoa zabaldu zutenez gero, iñork galdegin al-zun arrotzak ziranentz?... Bada, Beorlegi-k ere, «lebita» aundia ta guzti, erderaz ekin izan balio, arako idazleak euskaldun yatortzat yoko ote-zulakoan nago.

       Izan ere, alperrik ari gera. Euskerak eman digu erri-izena. Euskera da gure bereiz-alderik (hecho diferencial-ik) nabariena. Euskerak etxekotu gaitzake oraindik senide guztiok: euskera-gabetzeak arroztu.

* * *

       Zaarxeagoa dezu, Urlia agurgarria, orain gogo-ra datorkidan zure illeta bat. «Eusko-Ikaskuritzak» eratu lkastaroan —zenion— euskerazko yardunek betetzen dute aretoa: erderaz ainbeste gauz yakingarri azaltzen, bai?, ta alkietan bost lagun. Zergatik ori?, galdegiten zendun.

       Belarri-ertzera erantzun nai dizugu. Euskeltzalea baita euskozale guzketarik egiazkoena ta egiatiena. Orra esan.

* * *

       Yaun Urli begiragarri ta adiskide: barkatu yardun luze, lotsagabetxo au. Egoarri gutxikotzat yotzen gaituzu, ta eramapenez lasa orni gaiteala, diguzu esaten. Aolku egiazki bikaña! Egoarririk, eramapenik eta gibelik asko bear baita, euskeItzale txintik atera gabe euskeraren igesari begira egoteko.

BARATZA AZI-BEARRA

       Zertxo bi begietara ditut atzeko egunotan. Bata, zenbait idazki «Euskel-Atala»peko otarrera botea. Bestea, «Mendi-Lauta»ren amets gozoak.

       Argi dakuskegunez, tokiaren uts gera euskel-idazleok. Gutxi giñalakoan, amaika negarrek erten digu; baña, egia, gure ingien zabalerako geiegi gera, ezpaitegu non idatzi.

       Gertari oni begi-eman bear zaio lenbait-len. Ez-tegu euskel-idazlea bakantzera yo bear, ugaltaraztera baizik. Bestela, zertarako litzake atzeko amabost-ogei urteotan egindako lan etengabea?-... Orixe nai ez genduan, bada?... Euskel-idazlea ugaldu-eske ez geniardun?... Bai, ta zuzenki: ortik bailetorke euskera beñere senda al-izatea.

       Baña, euskel-idazleak, edozein idazlek beste, tokia bear du. Lana non agertua ezpa-du, eztu lanik egingo. Ta orra, ordun, ez soilki idazle bat galdua, baizik aren ikasbide ona ere, idazlekumerik sortzeko bideak langatuz.

       Beraz, baratza bete aza badaukagu, ta azarik geiago gose, nai-ta-nai-ez baratza azi bear.

       «Euzkadi»ri arlo ortaz, beste ainbestetaz bezela, asko, eunetiko larogei, zor diogu. Berorik dago «Kirikiño» zanaren oroitza, ta alperreko lana litzake ori erakutsi-bearrez izketa luzeetan yardutea.

       Baña, «Euzkadi»k eztu lanbide orretan mugarik nai-bear, arik-eta euskel-egunkari bikain bat izan dezakegun arte. Idazle-ugaltze orreri, begi-itsuka, nik uste, bear-alako paper-langille-ugaltzeaz erantzun bear dio. Ez aztu, euskel-idazleen sari-eska-ezak zenbateraño bidea errezten dion.

       Ongi zion, beraz, lengoan, «Irular»ek, gure Atala zabaltzeko otoi-zegionean. «Euskaltzaleak» deritzan Bazkunak ere otoi orixe egitea erabaki du, azkeneko billaldian. Eguneroko maite onen agintariei, gaurko nere itz auen bidez otoi ura egintzat etsitzea eskatzen diet.

* * *

       Baña, euskel-baratza azi-bearraz gogoeta egiñak, gereiziak gereizia bezela, euskel-egunkari ametsa dakargu.

       Ona begiak itxita nolakoa dakustan.

       Yainkozale garbia, euskeItzale yaukala; ederra, argia, erreza; ongi ordaindutako gizonek egiña; berriez, lan benez ta arin-alaiez —parrirudiak aztu-gabe— naroki ornitua; erri bakoitzean izperkari on bat du, zerbaitez sariztatua, bertako arazo gazi guziak, baita berriak ere, garaiz ta ongi bialiko dituenak; lankideen artean, maiz agertzen dira erbesteko euskel-yakintsuen izenak, bein Alemani-tik, urrena Errusi-tik, Txekeslobakiatik, nondik-nai.

       Labur esateko: erderazko zenbair egunkari bezin eder-osoa...

       EuskeItzale guziak ditu asieratik arpidedun; apaiz Yainko-gizaki orok laguntzarik zabalena zor lioteke; beste askoek erosten dute, yaio-berritan ikusmiñez, gero aren erreztasun-atsegiñek gogoa irabazita; mendian lenbizikotik eztu sarbide erosoa: baserritarra —Argia»k-eta asko egin dutelarik— eztegu oraindik ugari ta egunero irakurtzeko gertu: ori urteak, agian dakarkete. Bitartean, astean bein, igandeetan, egunkariak ale berezi bat daterake: asteko berri-laburpena, parrirudien bat, izkirimiri ta ipui alaiak, Yainko-gaiak, nekazaritza ta abar...; gaurko «Argia»ren oñordekoa.

       Euskel-Erri osoan amar-amabi milla ale ez ote-ditezke saldu, zabalkundea bear bezin sakonki egin-ezkero?

       Bestalde, len esandako guziez gain, iragarkiz poliki betea dakust. Lantegi ala saltoki, edozein irabazpidedun euskeItzalerik ezta, berea uka dionik: eta euskeltzaleez ateko zenbaitek ere balemaioteke, Euskel-Erri osoan poliki edatu ta bazter urrutietara eltzen dala oartemanik.

       Esan-bearrik ez, idazleak erruz ta gero ta yaioagoak ditu, gizarteko gai guzietaz aritzeko gai. Ordaindu egingo baitzaie, ainbestean. Gaurdañoan, utsean, agertu beste sail goldetu dalarik, zer litzake gero, euskera, irabazpidetzean, eguneroko leiaketak metu ta eskuak artarakoaean?...

       Ainbestetaraño da ene ametsaren sor-bearra, ikusten baitet argi-argi ukabilla añako izki lodiez egunkari orren izen berbera ere!

       «BAI»... «BAI» du izena. Baietza du ikurritz, baietza ekin deadarra. Egona EZ da, aritzea BAI; illa EZ da, bizitzea BAI; egia BAI da, gezurra, berriz, EZ... Ta egunkaria ari-otsa, bizi-otsa, egi-otsa: euskoa badalaren BAIETZIK gorenena baigenduke...; orretxegatik, aren izenik egoki-errez-laburrena au izatea: «BAI»...

* * *

       Ta amets ipurtzuriak zer dira?, galdegin dezake norbaitek, irriparreka. Ametsa, berez, EZ izatea nai badezu ere, BAI-aren azia diteke. Zenbat bider izanik ote-da, ludian gizadia danetiki!

       Baña, amets-goi urdiñetik be arre-zakarrera amildu-bearrik gera, onezkero. Egin dezagun ala, urrengo batean egunkariareriko gertu-lanak gaurtik, nere aburuz, nola asi diteken azalduaz.

1929-gko. Epalla 13-g.

EUSKEL-EGUNKARIA

       Opa-nioke nik «Mendi-Lauta» bizkorrari, ametsetan ikusitako milloitxo oiek eskuratzea. Baña beldur naiz aren aberasteak luzetxo ez ote-duan yoko.

       Benetan, ezer oberik ez litzake: euskeltzale zintzo aberats batek beregain ta begipean egunkaria artzea. Baña... auxe bai ametsa! Aberastu-ezkero, zintzoenak ere sakela itxitzen baitizute, gu bezelako txiro gizaxoei arpideak-eta gizentzeko lanbidea. utziaz. «Kirikiño»-sariaren makalar oar, bestela.

       Iñola ateratzekotan, bada, egunkaria, askoen alkar-artze ta laguntzaz bear bide-da, nik uste.

       Egunkari ON bat —eta bearrezko dezu ona, erderazkoak bezin on; bestela, zeren indarrez edatu?— egunkari on bat, bada, ateratzeko, zillar-pilla larria bearko litzake. Zenbat?...

       Orra, nere ustez, lendabizi egin-bearra. Beste egunkarietatik, bear bezela ta zeatz, xetasun oro ikasi: zenbat diru bear egunkaria irasteko, zenbat eusteko; zurki yota zenbat emate aal-luken, saltzez bai iragarkibidez.

       Ori eginda, diru-biltzea letorke. Atera ditzagun, adibidez, euna laurlekoko akzioak. Artu nai orok len-agiri bat izendu bezate, onenbeste-ainbeste eman-agindua sendotzen durelarik. Onela beintzat ikasiko genduke zer itxaron genezaken, zenbatera eldu gintezken, jendea bero-bera ala otz al-dagon eginkizun aundi ari bizkarra erasteko.

       Euskeltzale txiroak ongi erantzutea yo diteke, gaurgeroz.

       Euskel-egun ala orren antzeko arpide bati bost laurleko botatzen dionak, egunkari akziotan emango lizkizuke berreun, bosteun, agian milla. Baña, besterik gabe, euskeIzale aberatsen laguntza (ta laguntza zabala) gabe, eztegu bearra osatzen. Gero, beti dituzu, ta asko, naiz txiro naiz aberats, epel, otz ala gori, ukabilla itxita etxera ezpa-zinyoakie gorrarena egingo dutenak. Beste zenbaitez, berriz, berez erantzunda ere, mordoska aundia utzi-bearrean, aien aberatsari ala dagokiolako, uskeri batez etsiko dizute, ta kito.

       Ikusi zer nai nuken esan. Diturik yasotzeko, alegia, eskatzen lenik bear dala, ta eskatze ortan txampon batzuek eralgi ere. Norbait bear dala eskale, ta ez, nolanaikoa, gizakume azkarra ta atsegiña baizik, ta... lotsagabe-samarra. Norbait oni beribilla eman zaiozu, ta legokion saria, ta izendi bat erri bakoitzerako, lagunez-lagun eskean asi dedin, ta bakoitzari atera al-dezakion eman-uste zuna baño geiago.

       Ta orra betikoa... Len ere, amaika bider, artara-ontarako, edozertarako, esan izan degu ori bearra dala, zenbait arlo astindu ta eragingo badira. Erakutsi nai izan diotegu orixe «anai zarrei», baña, egia esan, ezer askorik iritxi gabe. Oraingoan nora yoko?...

       Baña, goazen aurrera. Esandakoak —len-azterkia ta eskale yaioa— baditugu, esate baterako, ta diru-biltzea poliki asia da. Askok esango liguteke: egunkaria yarri baño aurretiagokoa da asterokoa sendotu, zabaldu ta obetzea, ark bearko dituan langille azkarrak bertan ikasi ta zailtzen dirala.

       Egia. Baña bai auxe ere: gaurdañokoan asterokoaz yarraituzkero, ezin bizi aundirik eman genezaiokela. Paper geiago bear, zabalkunde sakonagoa, zuzendari ordaindua, artan aritze-utsetik bizibidea atera lezakena. Orrela ez izanenean, gerora ere motel, geza, txikia izango degu asterokoa; ezin iñoiz eragin izate al-diogu goraka aundirik Ortarako —au bai betikoa!— dirua bear. Zer egingo?...

       Len esandako akzio-saria baldintza batez yaso dezagun. Epea, bost urte —edo, yarri, egunkariaren etorzea gertutzeko. Dirutza, bitartean, «Eusko-Ikaskuntza»pean— edo zaitu-arazi. Urtero, aren adarra, aren ekarria yaso, ta epea azkentzeraño orixe erabilli asterokoa indartzen.

* * *

       Euskeltzale guztiei, ta bereziki «Euskaltzaleak»-bazkunari, yarduntxo auek eskeñi nai dizkiet, gaia pitin bat astindu ta otsarazi dezagun. Ortatik letorkiguken kalterik aundiena len-añean gelditzea da, ta agian ere, euskel egunkariarekiko aurrezkai on bat egiñak izatea.

       Otoi, bada, nork-bere aldetik yo zazute arloa, iritzi oiek guzion alkar-laguntzaz osotu ta obetu al-ditezen.

       Nik nerez dakidana... Asmo gaitz auek gogoan maiz erabillizkero, asieran urruti zenkusana gero ta bertarago egiten zaizu.

       Urte bete-t'erdi, geiago apika, dalarik, landolako atean kaxk-kaxk yota pralle aundi bat, irtiparre emea ezpañetan zuala, aurrera sartu zitzaidan. Ekin zidan bereala euskeraz, bizkaieraz sutsu ta zoli, ta euskeltzaletasun-gaiak generabilzkian gure yardunean. Yaingo-gizon auen soñekoak bai koIkope sakona!... Ari zaizkizu, malgu-malguki izketan, ta nondik-nora eztakizula, eskua murgildu dizute illunpe artan, ta ona geroxeago liburu bat atzituta agertu... Bear bada, zere gogoa neurtitz-bazka gozoz elikatzeko-asmo dezu gizon begiragarria. Ta egingo nuke, barrupe artatik, amar, ogei berrogeita-amar idazti atera baietz parra-parra, nork artua izanezkero... Bai, benetan dute sakona ezkutupe illun ura!

       Baña, barkatu, bidetik ate diarduzutet. Ontaraxe nentorren: Yainko-gizon maitagarri ura euskel-egunkariatzaz mintza zitzaidan, ta, gutxi gota bera, ni gañeko lerroetan bezelatsu. Egin nion nik entzuna, baña yaramon gutxi: ain urruti bainenkusan asmoaren bete al-izana. Gaur ordea, aitortu-bearrik naiz, ordutik onuntz askotan buruan erabilliaz bertaragotu, ditekenagotu, errez-iritziagotu egin zaidala, azia izanik ene gogo-lurrean erne ta loreztu bailitzan...

       Besterik ezer iritxiko ezpa-genduke ere ontaz ari geranok, zuen gogoekiko, ez genduke astia alperrik galdua...

1929-gko. Epalla 16-g.

EGUNKARIA

       Gai ontaz zenbait idazlek agertu dute iritzia. Asko dira, ordea, ixilik.

       Ori bezelako arloetan, orratik, ezer baño lenago, artarakoxe «giroa» sortu arazi bear-izaten da, asmoak loreztu ditezen ta, loreztuz gero, igali mardulik ekarri al-dezaten. Ta giro on orretaratzeko, zabala yo ta yo bear, aizea astindu, esku beteka eltxoak atxitzen bagenbiltza bezela... Aize-astintze artarako berriz, yardun ta yardun, mintza ta mintza, ekin ta ekin berritsukerian, atsoak —eztabaida emen, murmuxeta an— ari oi bezela...

       Orrelakoxea bear du; gogo-lurra ur asegarria artzeko gertutzen duan atxurketak. Euskel-egunkaria oso urruti ta eziña dakustenak, esanaren esanaz ta ausnartuaren ausnartuz bertago ta errezago etsi dezaten.

       Otoi, bada —eskabide au iñola ezpa-dagokit ere— idazkortza kertenetik artzen dakizuten guztiok, naiz txiki naiz aundi, euskel egunkari gaiaz zenbait idazlan biali ditzazute «Euzkel-Atal» ontara, «Argia»ra, ta abar.

       Zuk ere, «Orixe» adiskidea, ekin gogoz arloari zere euskera mamiaz.

       Euskel-egunerokoatzaz badakar idazlan bat «Euzkerea»k. Gaia erabilli utsagatik ere eskar-gatzaie arazo ori ari degunok; areago berriz, gure azterketan eskeintzen diguten laguntzarengatik.

       Eder zait, batez ere —ta ontan, bada-ezpada aitor dezadan, nere aoz, ez iñorenez, diardut— euskeItzale alderdien arteko elkar-artu-nai apurrenik sumatzea. Ontan, nik uste, gauz guzien gañetik alkar-lagundu-bearra yarri bear degu; iritzitxoen gañetik IRITZIA, euskeraren ona. Euskeraren ona ezpaiditeke euskotasun osozalearen kaltegarri.

       «Euzkerea»koak egunkarietzaz dakizkiten goraberak zeatz erakustea eskeintzen digute. Eskarrik-asko. Eskutartean darabilgun ikasketa ontan orixe nai degu, askoen iritzi ta onuak, al danik egiena izan dedin. Xetasun oien eske, beraz, etorriko gatzaizute noizbait.

       «Euzkerea»k dionez, euskel-egunkariak urte-mordoska aundi-samarrean urteroko berrogei bat milla laurleko galdu bear lituzke. Ori ala bada, obe degu ezertan ez astea. Egia, bai, euskeItzale aberatsak laguntza zabala emanezkero, orrek ez ginduzkela izutu bear. Baña... Arlo auetan, biotzean, sakelean ez-ezik, bear litzake urrea euki. Ta biotzean, sakelean-ezik, txiroak oi-dute; sakelean, biotzean gabe, berriz, aberatsak. Bat bestetan erabat gutxik: orixe txarra... Ortatik baitator gure arloteria. Ni ere etsita nago, bai, noizpait aberastuko banintz, ezetz sasi-arte latz auetan oñik sartu!

       Baña, aria etena det...

       Lengora gerala, irakurle: guk eztakusgu arloa «Euzkerea»k bezin illun; gaurdañoan beintzat, baikorxeago gaituzu.

       Ori bai: ari-mutur guziak lotu bear dira len-lenetik. Ibiltzen asi baño lenago, oñazpian lur ibilkorra ala geldia degun ikusi bear. Zerbait egiñenean, dirurik ez galtzeko, porrot ez egiteko ziurtasunez ari bear da.

       Gure lan-asmoa auxe da. Lenbizi, al-dan zeatzenik —arloa argi ikusi, zenbaiten iritzi ta aolkuak entzunaz. Ontan «Euzkadi»k ere, ta «Argia»k, asko lagunduko al-diguten ustea badegu.

       Egunkaria berriro-berrirotik egin, lankiñak eta abar erosiaz? Ala, iñoren babesean?... Iñoren babesean, noski, amets dana amets izana iñoiz biurtuko bada. Artara, zenbat diru bear?... Zenbat eta, nolako otseñak?... Auetxek ere aurre-aurretik begiz yo ta itzartu bear dira. Gero, zenbat arpidedun eta zenbat iragarki gutxienez bear ditugu, lenengo egunetik galdu gabe, ala oso gutxi galtzen, asteko?...

       Ona, egin-bearreko azterketaren zati nagusitxoenak.

       Azterketa ori oso egiña danean, euskeItzale guztiok, eta batez ere bazkun euskeltzaleen ordezkariak, batzar batera deituko zaituztegu. Agian, «Euzko-Ikaskuntza»ren aurtengo uda-ikastaroko euskel-izketaldietara? Elitzake txarki...

       Antxe egin diteke, guzien iritzi ta eztabaida anaikorraz, azken-azterketa. Bertatik baiezko erabakia baletor, bazkun guziek, norbere lurraldean, asi bitez erriz-erriko lanean, diru-arpide-iragarki aginduak yasotzen.

       Orrela yakin genezake egunkaria egin diteken ala ez; ta orra, yakinlarri orretxek eraso gaitu oraingo aldian.

       Yarrai gatzakion, bada, len baño ere baikorrago, lan asiari. Astindu dezagun aizea, eltxoak esku-beteka atxitzen bageniardu bezela, ta Yainkoak nai-izango al-du eltxo baño zerbait mamiagorik, alako batean, eskuratzea.

       Listorra eztedilla izan orratik!

1929-gko. Yorraila 26-g.

EGUNEROKOA

       Aspaldian ixilik du gure euskel-ataletan egunkariarekiko asmoa.

       Mutikoa, koskortu-ala, gallendu egin zaigu. Ta Ameriketara baserritar yoanak zaldun-usai etorri oi bezela, alaxe, erastunez yosia ta erdera arroa dariola, dabil, or zear, bere burua erakutsi bearrez.

       Baña guk eztiogu utziko zearo erdelduntzen. Ongi da erderaz, ere dakian; baña, euskera aztu, alajañetan, euskel-egunerokoak? Ez, enetxoa!... Ori ezezik, aurreko euskel-atalera dakargun.

       Zertan geran diozu, irakurle?... Ikusi:

       Asmoaren gorabera nagusienak aztertu dira, ta ezagun arazi ere, Donostian, «Eusko-lkaskuntza» aretoan.

       Esan dezagun gaurkoz, soilki, Euskalerrian iru milla eusko yator bada, mamitze aal-dala gure asmoa: bestela, ez. Iñoizko Sodoma-Gomorra gaizto aiek gaizkatzeko amar gizaki zintzo bear bezala, euskeraren —ez gaizto, baña bai gaixo— ta, agian, euskotasunaren gaizkakunderako, IRU MILLA lagun zintzo bear ditugu.

       Bear-dirua ta iragarkiak orren alboko ta ondorengo yo ditzakegu. Berriro diotsutet, IRU MILLA arpidedun sortzen bada, sortuko dala egunkaria ere.

       Urrena arte, Yainkoa lagun.

1929-gko. VII 13-g.

GURE BIDEKO MUGARRIAK

Lizardik idatzitako azken lana

(1933-Epailla-12-an il zan)

       Nere adiskide Urliak, serio-samar yarrita, errez-zaleen ta gaitz-zaleen auzia berritu du. Igandeko «El Dia»ko artikuluaren isats aldera, eskribatzalle guziori muga bat erakusten digu.

       Nazioak diru-kontuan el patrón oro-ta erabakitzeko ain buruauste gorriak ibiltzen dituen bezela, gure auzia ere ontantxe zegoan: idazleok noren neurrira errendituko, zer artuko legetzat?... El patrón Txirrita?... El patrón Muxika?... El patrón Yauregi?...

       Ni Txirrita zalea nazue, ta argatik lengoan nago. Ez det uste euskal-literaturaren auzia ain errez erabaki ditekenik.

       Errikoitasun gorritik bertso ikasietarako tartean izen aiek iru mugarri bezela yotzen ditut, eta, au ondo entzun, mutikoak, ori esanakin ez det adirazi nai iñor aldamenekoa baño geiago danik. bada ez bada diot, ibillian. asko ikasten baita.

       Errezago konprendi dezazuten, egin zagun kontu bi erri dirala: Erriburu ta Ikasburu. Biak buru, ta ez bat bestea baño buruago. Bi erri ok bide batek lotzen ditu. Bide orren ertzean daude len esandako mugarriak, bidaztien eserIeku.

       Nere iritzia izan da beti, ezin agindu ditekela mugarri oietako bakar bat ibiltari guzien deskantzu-arritzat.

       Ni, guziok ezagutzen nazue, errez purrukatua naiz, ta argatik Txirrita-arria daukat aukeratua. Igurtzian besteak baño leunduagoa da-ta, atsegiñago zait. Nerekin beste zenbait euskaldun yatorrek arri berean planto egingo dute. Ta au sinistu nai ez duanari esango diot, Tolosako epaileak urkizuarrak izan balira ogei bertso bilatu baietz beren ustetan Yauregirena baño yatorragoak. Beste zenbait euskaldunek, Txirritarenari muzin egiñik, Muxika-arria naiago izango dute. Askok eta askok Yauregikoa gogoko. Ta gerta ere litekena da, banaka-batzuk eserleku geiago bear lirakela esatea: ipurmamiak zenbaitek bezin beratxak ez dituela-ta, naiz arri landuberria izan, ez diela axolik.

       Ta nere galdera au da: bidearen erosoarentzat zer da oberena, mugarri bakarra egotea, edo yendeak eskatu ala izatea?...

       Txirritarenean yende geiagok eseri nai dula, ta arriak el ditula artzen... Beyondeiela. Mugarri ura zabaldu, alki luze biurtu, era artara besteetara baño idazle geiagok idatzi, ta kito. Baña beste mugarri guziak ateratzea bidegabea litzake.

       Nik beti nal izan det, koIko-koIkotik alare!, euskal-baratzan, oraingoz, iskribatzalle errezak gaitzak baño erruzago sortzea. Ta gauza batek arritzen nau oso: ainbeste ta ainbeste euskaltzale izan, urkoak errezka yokatzea nai lutekenak, eta, nolatan ez dituen berak gure euskal-orriak lan gozo mamitsuz yosten; nolatan yakintza sail guziak ez dizkiguen urratzen, baserritar yatorrenak ere, yaten baño gustoago, yarraitzeko moduan...

       Saieski babarrunetan egosia baño naiago omen luteke euskeraz idazten dan guzia nornaik atxitzekoa balitz; baña, beren lan mamiyario errez oiek nai baño nekezago agertzen dira... Ai! Ez nik bezela egingo, balute: bertsotan naiz itz zelaiez, nik barrena yalkitzea, ta Bedaiorañoko guziak mara-mara yabetzea, guzia bat izaten baita!...

       Denak ez dira, orde, artarakoak. Berez bear du Billabonakoa. Ta gauzaez oeri, zer egin bear zaie?... Ukatu egingo al diegu, beren erako mugarri lakartxo, bat bederik bidertzean sartzea?...

       Ara. Badet nik laguntxo bat. Errez-zale purrukatua da, iñorena irakurtzekoan. Baña, bera idazten asten danean, luma biurritzen zaio, ta inork ez dio kolperik konprenditzen.

       Gertatu izan zaio iñoiz adiskideen batek lantxo bat eskatzea: Aizak i, itzaurre bat egin bear diak, erderazko teatro au traduzitu bear diguk... Baña!... (au eskua altxata) faborez!!, erreza izan dedilla, e?... Vanguardismorik ez diagu bear!...

       Kuitauak, bada, egiñalak egiten zitun, ni naiz testigu; ustez, aingeruak berak baño malizi gutxiagokin itzak yosten zitun; gustoa egin ziolakoan eskaleari bere lantxoa ematen zion; ondorenen zai gelditzen zan, begi zearka... Otza ta kopetean zimurra besterik e-tzan, nabari bazterretan, eta geiago gabe atsekabez beterik etxera sartzen zan. Ez izan nonbait Billabonakoa.

       Kezketan nindukan gertaera orrek. Baña, zer arraio dala-ta idatzi bear ez dek izketan aritzen aizen bezela?... Berak ere e-tzekien ezer asko, ezintasun aren, zuztarra ezin zun sumatu.

       Noizbait ere, orratio, eman diote zearoko etsia. Gure olerkari baten bertso yator errikoi bat irakurriberria zan, eta egillea ikusi zuneko an diyoakio bostekoa estutzera. Besteak, lotsati-samar, ala esan zion: Eskarrik asko, eskarrik asko... Zuek bezela ez dakigu, baña..., amaren bularretik aziak gaude beintzat... Zuek berriz, iñork ba al-daki nongo errapetik edoski zenuen?...

       Ateraldi aretxek argi eman zion. nere laguntxoari. Bereala, gorri-gorri eginda, izkide errikoiari aitortu bear izan zion baietz, bera e-tzala txikitan amarenetik aritua..., biberoiakin azia zala!...

       Orain oartu zaitezte orren egoera larraiz. Gizaxoak leena zuzentzerik ez du; estu-estuan, biberoia ere e-tzioten emango berak aginduta; berriro yaiotzerik ere nekez; ta, ala guziaz ere, eskribitzeko griña uzteko gauza ez bada, zer egin bear diogu tristeari?... Erorrek esaidak, Urli; zer egin bear ziogu?...

       Argatik, bada, bide artan eserIeku bakarra izatea baño lenago eskatuko nuke nik lege ok yartzea:

       Lenengoa: danok iskribatu dezagula con sintaxis esaten dana.

       Bigarrena: irakutzekoan erreza nai dunak, idaztekoan ere ala egin dezala, Trigonometria-z ari balitz ere.

       Irugarrena: biberoiez azitakoeri mugarri koskor baten eskubidea eman dezaietela; ta ori euskerari txarkeria egitea dala aproatuko balitz, lenengo eskolara baño, len lepoa biurritu ta ibaira bota ditzatela.

       Lege ok bear bezela kunplitzen baditugu, pake santuan bizi gaitezke guziok.

1933-gko. Otsailla.

GURE BARATZATXOA

       Gure baratzatxoa! Txiki, baña emankor; yori ta eguzkitsu. Ugaldu bitez zure landareak; gero ta arnari mardulagoa bekarte.

       Ludia zoroki aurrera dabillelarik —aurrera?— askoek eztakite, are Euskal-Errian bertan, zure orma-arteko berri: euskera gauza zaarren adur gaiztoak daramala uste.

       Bitartean, zuek, euskel idazleok, gure baratzatxoko zuaitz berri, euskera eztala zaar; euskera ludiko ele kemendun-gazteenetakorik bat dala diozute: aurgintzaren nekeak ezpaitu abaildu, ez-eta igatu erabilli luzeak. Zuek, ixilka —biotza su-uts, burua sinispen gori, begietan ernai itxaropena— euskera lantzen, etorribear-urteetako gurendarako bideak urratzen ari zerate. Bejondeizutela! Eusko-pizkundeak ezer ekarri badu. indardunik, iraunkorrik, onaa zuek.

* * *

       Orrengatik, idazle berri baten agertzeak —batez-ere gazteen yoera ain oker-bideetara etziña dagon aro makal ontan— bularrean alako ikara gozoa —ikara bero bat— eragiten digu.

       Bestalde, berriak naiz zaarrak, ezeren eztigarririk gabe ari gera, ta askotan itz gozo bat naiko sari genduke... Ziñez esan diteke, siniste-utsezko ekintza bati loturik gerala.

       Euskaldunok ain baigera alkar-zurikatzeari ez-emanak, gutxitan iñork eskeñiko digu, emen nekatuaren xuxpergarritzat, ederretsi-iztxo baten gozoa bederik. Izaera ori, bada, beingoz-betirako gure baratzatxoaten atean utz dezagun; alkar-gogoberotuz ari gaitean, sutsuak suagotuz, gogo-urriak eraikiz.

       Ta orretarako gaien enaizelarik, norbaitek asibidea eman bear-ta, banatorkizute. Gure baratzatxoan barrena gaur egin-nai ibilliaren leenbiziko urratsa zuaitz berri batengana yo dezadan.

* * *

       «J. Aiberdi».— Nor zaitugu?... Nongoa?... Zumaiarra, agian?... Ala baziña, euskeltzaleaz-gañeko alkarbiderik badegu zuk eta nik. Zure itsaso berberaren orroak lo-autsia bainazu, neguz, amaika bider; ta aren apar zuriak —uin arroen gandor aratz— begi-lilluratua.

       Baditeke ukalondoa sartzea idazle berritzat edo ez-aritzat yotzen zaitudala. Bana, zerorrek baitiozu illunpetik zatozela. Egia bada, ongi-etorri; ta, gañera bizar-berri bazaitugu, ongi ta obeki etorria.

       Azkenengo «Argia»n zure «Urteberri» irakurri det. «Año nuevo, vida nueva», «Urte berri, gogo berri»... Zuur-itz orrek baño, ez nau ezerk iguiñagotzen. Ain baitago eskukatua, alperreko aitatzez ain andeatua!... Baña zurea gogoz irakurri det: berriki erabillia dezu, ta, gutxik oi-dutena, badakartzu zuzendu-asmo zeatzik eta, dirudienez, egiazko garbairik ere.

       Idazteko, nere iritziz, badezu asmamena ta zaña. Etzera illunpean egon-bearrekoa. Euskerak, zuk ainbat dezaketenak argitara-bearrekoak zaitute. Nere aolkurik ezertakotzat badezu, eragin maiz lumari, otoi ez illunpera itzul.

       «Urte berri, «Argia» berri», «Urte berri, baratza-berritze»... Orra eskeiñi arako esakunaren ordezkai politak.

* * *

       Ta orain zaar bat edo beste agurka dezagun.

       «Otxolua».— Onaa,ezin polikiago ari dan idazle bat.

       Asteazkenero, uts-egin gabe, arki dezakezute «Euzkadi»ko «Euzkel-Atala»n «Otxolua»ren idazki mamia, Mundakako berriez ta zenbait goxoki geiagoz ornitua.

       Maiz berebiziko ipui irakurgarriak ingeleratik txukun-askirik itzuli oi-ditu. Oiek bilduz noizpait: idaztitxo bat osatze aal-bazeneza, elitzake makala aldarte beltza argitzeko.

       Bizkaiera giartsu-egokia oi-darabil, ta itz-aukeratze ta are asmagintzan ere zolia da. Euskerak Bizkaia-aldean ditun idazle bikañenetakorik irudi zait.

       «Iparralde».— Noizik-beinka zure idazki ederren bat gureganañotu oi-da, «Argia»ren bidez; bakantxo, ordea. Nik orain eztet bat baizik gogoan, zaar-samarra bera, nere lagun on bati eskeñia. Zure gogamenaren ale mardulak artuko genituke pozik, maiztxeago.

       Lurralde urrun ortan egonagatik —euskaldun zaarrek odol-kutsu yoriaz zeindutako Chile- ez aaztu gure baratza txikiko lau ormen arteko barrutikoa zaitugula, ez-ta zure ekarrien begira gaudenik.

       «Gireuya».— Ez, yauna; ez orrelakorik uste. Enatorkizu gorapen berriez belarriak eztiagotzera: naikoak entzunik aal-zera.

       Ikasi det, ordea, izneurgintzaz-atekako lan sakon bati burua lotzen dezula. Ekin ortik gogor: zuk bezelakoak baitute lanerako astirik eta abagunerik.

       «Dunixi».— Euskel-idazlea «Dunixi»?... Ta ez badaezpadakoa. Igaro-udaberriz entzun genion itzaldi eder-askoa Donostian.

       Baña, erderaz batez-ere eman oi-digu bere gogamen zoli-meearen berri.

       Eztaki nornaik gaztelera ain apain ta biziki erabiltzen. Esaera ta itzak aukerako ditu, ezetsu, mami; ta adiraz-gaiari ain dagokie zeazki, uste baitet, ez bera ez gu oar gatzaiola norbaitek eskutik idazkortza ken ta erraztilla, (brotxa) ipiñiko balio, aldapena igerri gaberik baietz yarraitu margoz lan itzez-asiari, ta are gu ere, leen-arian, «margozkia irakurtzen».

       Orain, bada, adiskide-antxean, galde txiki bat. Zuk, «Dunixi», barruan alako idazle yatorra daramazun orrek, euskera ere bikainki dakizularik, zer legikezu euskel-elertiaren alde, tarteka-tarteka, erderaz aritzeari utzi gabe, gure baratzatxora egonaldi batzuek egitera bazentoz?...

       Ez aal-zinduket alperrik zirika!

1930-gko. Otsailla 1-g.

ELKAR-BIDEAN

       Bizkor-askia dator Urlia yauna «Euskera Aundiki-Soñekoz» nere bi idazkietarik leenbizikoari erantzunaz.

       Badirudi egiazki gu bietarik bat, ala agian biok, aserre-samar ote giñan nork-gere idaz-lanak egiterakoan. Eta ori, egian esan, ezta ongi gizon egiñentzat. Baretu gaiten, bada. Edo neri burua pitin bat naasi zitzaidan, nai ez nuna esateko, edo-ta nere erantzule yaioari begiak lausotu zaizka zertxobait etzegoana ikusteko.

       Urli yauna, otoi. Berriro nere idazkia ikusazu, eskura badezu beintzat, eta igerriko aal-diozu nik eztedala iñon, ez «Aitzol» yaunak esana egiazki itzuli etzendunik esan, ez-ta ere zure zindotasunik, zure onusterik, auzitara ekarri.

       Begira nik zer esan dedan, mamiz: «Zure yarduna egiaren ingurukako izketa dirudit, ala oi-baitegu, aurrez-aurre ari begiratzeko ausarta ez geranean. Ta, neretzako, auxe da arazo orrekiko egia: erderaz mintzatzea errezago degula, erderaren bidez geren buruok, batzarretan-eta, ederragotu egiten ditugula; erderaz ari-bearra bidezkotzeko asmatzen ditugun guziak, maratil uts dirala ta ez arrazoi».

       Argi-samar agiri ote-dan ta nago, zein egiren ingurukako izketa iruditu zitzaidan zurea, ta «Aitzol» adiskidearen eskaria zuk zuzen ala oker adirazirik eztala or ezertarakoxe aitatzen.

       Baña, besterik zerbaitxo ere badarie itz oiei, ta Urlia yaunari etzaio oartu. Etzaio oartu, naiz gordegailluaren oso inguru ibilli: «bero-bero», arako aur-yolasean esan oi-genduna,

       Alegia, arako egi aren ingurukako izketak, ez Urlia yaunak bakarrik, baizik-eta euskeItzale guztiok egin oi-ditugula, «Lizardi» berbera «barne» dalarik. Alegia, batzarre baten erdera utsez aritzeko tarteko erdeldunei, gere oi-ezari, gaiaren zallari ta abarreri errua egotzi izan diegunean, ez oiek baña gure epelkeria, gure eroso-bera soil-soilki ziran errudun.

       Argatik, bada, zuk diozun batzarre artan Lizardik erderaz itz-egin zun, bai; baña ez zure esanak indar aundirik egin da, baizikan... epelkeriz, errezago-zalez, koldarkeriz. Otra egi bat, ingurukako izketa uts politarik gabea. Antz-emate aal-diozu onenbestez, zenbateraño artzen ditudan edertzat eta ontzat, zure erantzupenaren azken-itzak: on dala, alegia, egia uts-utsik esatea

       Batzarre artan berean, oker ezpa-nago, Intza yaun agurgarriak ere itzegin zun, ta —«gizarteko lege» diralakoak zapalduz, agian— euskeraz aritu zan, ta puskaka-puskaka, euskeraren ondoan, erderaz ziarduan leena berriz esaten. Ta Lizardik kolkorako ziona: «Ik duk bizar, adiskide, ta ik egiari aurrez-aurre begiratzeko bekoki». Bada, arena gaur agirian txalokatzen dedan bezin egiazki ta minki, gaitzetsi ere egiten det Lizardiren eginbidea.

* * *

       Goazen aurrera.

       Erdi-akarrean ari gera —ez al-da parregarri?— ta guziok iritzi berberako izan.

       Zer dio Urliak? Zer dio F. Berendia yaunak? Zer diote biok, mamiz nik neronek diodana ezpada?...

       Bizkor-samarki zukutzen nau, ori bai, ta auts xee biurtzen Urli yaun zoliak, ene koIkoko F. Berendia gabitzat darabilkielarik. Baña, txautzeak txautze ta zukutzeak zukutze dirala, Berendia-ek eta nik berbera diotsagu. Ark bigunki ta esku atseginez. Nik zakarki, erri xeeak bere arteko oi-duan izkeraz, zeatzago esateko: «Eusko-Ikaskuntza»ko zenbait eta zenbait bazkideek elkarrekin noiznai oi-duten mintzairaz.

       Ori da, agi danez, nere okerra. Baña, gauzak gordinki esateak ere baditu alderdi onak: Urlia berak dionez. Adiskide artean ez berunezko baizik illaunezko tiroa bear dala uste izaten dute askoek; nik bestera, baña adiskidetasuna ezertarako galdu, ez-ta ere otzitu gaberik.

       Berendia-ren iritziz, are elkarte ta gizarterik garaienetan ere zerbait euskera erabiltzen asi bearrak gera.

       Ta zuk zerorrek, Urli yator orrek, zer diozu?... Bear zenduna. Zuk ere «Eusko-Ikaskuntza»ren euskel-lana eztezula askitzat yotzen. Ortan, beti aurrera ekin bear diogula, eten-gaberik eta azkarki. Aundiki euskeItzaleok aal-oroetan euskeraz ari bear degula.

       Zer beaztopa gogoratzen zaizkizu?... Baiezko eder aien aldean ezer gutxi balio duten batzuk. Onaa bat: aurrera yo, bai, eten-gabe ta azkarki orratik; baña, poliki, ez yauzika. Onaa bestea: aundiki euskeItzaleok mintza gaitean, bai, euskeraz; baña... gauza geranok bakarrik, ez erdeldunek; et auek, ainbeste balio-ta, baztertu egin bear al-ditugu?

       Ez, gizona, ez. Oso muin urrikotzat yotzen nazu, gero! Euskeraz dakigunok ari bear degula euskeraz, ez erdeldunek... Bai, enetxoa, bai! Ez genduke besterik bear. Esan bear nuanik ere ez neri eman buruak.

       Ortan, beraz, batera etorriak gaude. Ea urrena. Aurrera yo bear degu, ta poliki yo; au da, ez beti leengo tokian egon, ez al-da ala? Arako Peru Kurrillo arraio ark ez yaio bear berriro! poliki aurrera, ta euskeldunok euskeraz?... Oraintxe zearo elkarri eskua eman-bearrak gera.

       Begira. Egin zagun kontu sei illabete barruku izparringi bat eskuetan degula. «Eusko-Ikaskuntza»ko Bazkintza-batzarren agiria dakar. Ta onaa bertarik zer irakurtzen ari nazun:

       «Batzarre-azkeneruntz Lendakari yaunak, eguneko yardungaiak agortuak zirala esan ondorean, auxe ots-egin zun: «Orain, yaun euskeldunek euskeraz». Ta gañeratu zun bereala: «Gaurkoa leenbizikoa dala-ta, EuskeItzale-Batza dalakoaren Buru yaun Berendik beza aldi». Ordun, Berendi yaunak berebiziko euskera samurrez, leen erderaz yardundako guztia labur-bildu zun. Gañerako batzarkide euskeldunak, bat orain gero bestea, guziek sartu ziran tartean, elkar galdeka ta zirika. Batzarkide erdeldunetarik batek bederik etzun aldegin: guziek antxe aoa zabalik, euskeldunei begira txoraturik. Yardun ortan ordu-laurdentxo bat egin-ondoren, Lendakariak batzarre-itxitzea yo zun. Altxatzerakoan, guziek zioten elkarri batzarretik batzarrera errezago garaituko ditutela gai zallak, eta ontara irixteko eztagoala gaur asitako beste biderik. Batzarkide erdeldunek ziotenez, berriz, bekaitz egiñik omen dira, ta egin bear omen ditute alegiñak euskera ikasten, ta berak gauza ezpa-lira, beren aurrak euskeldunduko omen-ditute beintzat, bai alegia!. Orrela, euskera berberaren suak guzien euskeIzaletasuna gori-gori egiñik zirala, elkarri agur egin zioten urrengorarte».

       Au poliki yoatea al-da, aurrerunz eta azkarki ibilli-bear bide ortan?... Bada, ordun, Berendi yauna, eztago geiago eztabai-biderik gu bion artean.

* * *

       Gañontzekoak oso axaletik ikutu-bearra naiz, tokirik ezaz.

       Euskaltzaindikoa. Oso bide zuzenetik nekiala uste nun, ango berri. Ez ni sartu, noski, batzarre tartera, baña orren urrengo. Argatik, egia zalakoan nengoan. Ezpa-da, ni pozen. Barka bekidate irainduak, iñor bada.

       Azkenik. «Eusko-lkaskuntza»ko batzarkide egin nautela-ta, «gizarte onari dagozkion legeak» aitatzen dituzu. Leenengo begiraldian, nik aiek ongi beteko ez ditudanen beldur ote-zeran iruditu zait. Ala balitz ez geiegi estutu. Mutiko beldurtiek, illun-une baten barrena ibilli bear dutenean, badakizu zer egin oi-duten. Zarata aundia. Alaxe atera dizut nik ere onako au. Nere bizarragan geiegi ez sinisten ta, zarata orren bidez, nere burua iñorena baño leenago eginbearrera lotu nai izan det.

       Bestalde, nere gogaraz, laisterrik asko, ta laister ere baño pozikago utziko diot nik, nai duanari, irabaziz gañeko dedan yarleku ura. Beste eginkizunik badet, alegia, ta euskerari nondik laguntza eskeñi ere bai, nere burua bear baño aundiago ikusi gabe.

       Alaz guztiaz ere, alkar artuko aal-degu adiskide onak bezela. Osotoro batera etorriak gerala badirudi beñipein...

EZ SARI TA EZ ESKUPEKO

       Gazte-samarrak geralarik ere (?) —ta, gazte-antzo, sutsu ameskorrak— ari gatzaizu, bai enetxoa, munduko berri ikasten. Adibidez, auxe badakigu; izana, ustearen aldean, ustel oi-dala. Izanaren arloteria, ordea, askoz dezu areago euskel ametsen ondoren. Alegia; gere euskotasuna, gere euskeltzaletasuna, ta al-dakit nik zenbait «ziri» geiago ezpain artoberootan maiz darabiltzigu; baña, begira ez dezaion iñork gure eginmenari dei egin. Errezago da, bai, euskerari, «tesoro secular», ta beste zenbait txaldankeri esatea: errezago noski, gu geok euskeraz aritzea, geren aurrei ala erakustea ta euskeraren bizirako zakela atximurtzea baño...

       Bazan gizon bat, guk maitetzat genduna; euskozale eztiran zeribaitek ere agertu baitzioten onginaia. Gizon orrek, euskeraren alde, urte luzeetan, neke askorik eraman-ondoren, aldegin dizu yaioterrira, ango pakean zartzaroko ateak urratzeko ustez.

       Munduaren izen onerako beti bear baitiruzu gizagaixo batzuek, alako bat edo besteri buruak eman die gizon ari gorazarre —omenaje— eder bat egin bear liotekela euskeItzale orok. Gizonak ordea, apala baitzan, gorazarrea euskerari zor zaiola dio.

       Yardun batzuen ondoren, ikus zertaratu geran: betirako gorazarre bat, naiz urria, euskerari eskeintzea, gizon zintzo aren izena oroigarritzat, emanik. Zeaztuz-zeaztuz, Zumarragako euskel-egunera gatoz, ta bertan euskel-idazleak zearo taiutu dizute asmoa: arpide bat zabaldu bedi, amar-milla pesetatxo baderik biltzearren. Diru mordoxka ori yar zak «Euskaltzaindi» naiz «Eusko-Ikaskuntza» zaipean, ta aren adarraz, aren ekarri edo korrituaz, sariztu zak, urtero, nonnai argitaldutako euskel-idazlanik onena.

       Ontara osotu zan «Kirikiño»-sariarekiko asmoa. Eguzki ederra ta yai ederragoa baitziran egun artan —yolasa ta oporrerako bakarrik ote zaigu berotzen odola?..—- orok uste izan gendun Euskelarriari amar-milla laurleko kentzea, itxasertzari eskua bete ondar ainbat zala. Iñork uste zun «uxkeri» ori biltzeko Bilbaotik irten bearrik etzegola, «ainbeste adiskide on baitzituan an Bustintza yaunak». Bertan sortutako batzordeak ere etzun uste besterik.

       —Baña, usteak uste, arpidea asi da, yoan ere egin dira lendabiziko illabeteak, eta orra gu ikara-samartzeari eman, asmoren azken negargarrien bat sumaturik, ain baitzioan mottela ta illa.

       Bat-batean, iñork ustegabekoa dator. Gertari samiña —artakotzat etsi genizun itzez, beintzat— gertari beltza, guk: zuzendu eziñekoa, baña orretxegatik euskeltzaleen biotza irabiatzeko añakoa ere, ta, beraz, gure asmoaren zorimotza sendatu zezakean, gertaria. «Kirikiño» il da...

       Euskerari erderazko itz-putzak esateaz gain, besterik oiuztatzez ere bagaituzu euskaldunak zintzurrok larruturik, eta inguruko arrotz guziek asperrarazita. Alegia, aspaldidanik, larru meezko yatorri-agiria erakusten baño arrokiago, or goazkizu esaten itzez laburtxoak gerala, baña... egitez, ordea?... egitez lukaika baño luzeagoak!... Au ere ezta ziri makala.

       Il zan «Kirikiño». Eneee!... Ura otsa, ango iskanbilla, gure negar-zotiñak, oroen bularra lertubearra!..., zer zan ura?... Guziok agurka, guziok goreska, guziok illetari; alako gizonik gutxi zala, ari euskerak onenbeste zor ziola, arexen oroitzapena beintzat etzala iñoiz gure gogoetan itzaliko!...

       Arako gizagaxoak —munduaren izen ona zaitzeko Yainkoak yarriak, alegia— alkarri esan zioten: «Oraingoan, orraatik! Oraingoan bai, etorri bear dik urreak erruz, urregorrizko baitira, biotzarekiko, oien malko samiñok... Amar milla laurleko, alajaña!... Bai geixeago ere, eman baietz, alkarren leian, beartsuak eta aberatsak!»

       Badakusazu, irakurle: alper-samarreko lana dirudit «Kirikiño»-sariarekiko gorabera azaltzea.

       Emen, Euskalerrian, edozein gai irabazigarrik atera zak «empréstito» bat: eskatuala, ta akats, bete baietz ordu batean. Emen, Euskelerrian oa noiz-nai ardandegiz ardandegi: beti arkituko dituk beterik. Oa ostikoketa-zelaietara: an ere yendea zakarra bezela; bi, lau, seina laurleko aizatu bear izan badituzte ere. Emen, Euskelarrian —asmo begiragarri ta doneetarako, egia, baña, txarrak al-dira gureak?— arpideak badituzu eunka milla pesetakoak. Emen, Euskelerrian, amaika dirudun ezagun izan ditugu iñoiz, euskozaletasun-garrak kixkalita, esku beteka zillarra botatzen, auteskundeetan garaile izateko... (Nor-gere maitetasuna beti: eztakigu euskaldunok maitetasun ederragoen berri!...) Bada, Euskalerri ortantxe bertan, gabetasunik arloteenean bizi (?) dituzu, euskera, euskal-oiturak, euskotasuna zaitzeko yarri diran bazkun guziak. Euskerari ez iltzen laguntzeko ezin ditezke amar milla peseta zikin batu. Ezta ere beiñik-betirako eman bear-dezula yakinda: urtero-urtero, zuk ezer berriro eman gabe, saria berriztuko dala: sari orrek gertu aurrena, ta bazkatu gero egin bear duala iñoizko gure egunkaria...

       Ontara geralarik, zuzenkidez ari-ezkero, aitortu bear degu gauzatxo bat: aberatsak eta txiroak eztutela, alegia, berdin eman. Geiago eman dute, yakiña... txiroak. Gaurdaño bildu-mordotxoan, geiena beartsuen alez egiña da. Zenbaitek, bizibideari gaur ordu bete biar laurdentxoa osturik, euskerari buru-eskuak eskeintzez gañera, ta utsean eskeintzez gañera, berenetik ipintzen baitue papera ere ta selloa, badizute kemenik edozein arpidetara bi pesetatxo, bost pesetatxo, botatzeko. Ostera ordea: aberatsen ukaldi gaitzak, eztira gaurdaño «Kirikiño»-sarirako agiri. Aundiki oiek, ez al dute asmo ederraren mamia atxiki?... Ala, etxez-etxe eskean astea bear dute?...

       Gogoan det gaur ere, Zumarragako euskel-egunerako arpidean Belaustegigoitia yaun baten bosteunekoa agertzea. Ura poza gurea! Bizkortu ginduzun emaitza ark!... Eta abagunea egokitu zaidan-ezkero, geixeago esan dezadan, geren buruok edertuz. Alako lanbideak beti ere, lendik aski lanpeturik daudenen bizkar ezpaletoz, artu bear zun zaldun ezkuzabal ark papel-mutur bat bederik, eta bertan «eskarrik-asko» bat, aren diruaz sariztutako ogei mutiko-nexkaak izenbetua, ziriborro ta guzti.

       Gutxi, (naiz berak onak) kendu-ezkero bada, gure aberatsak arlote gorriak dituzu, irabazirik, atsegiñik ala puztubiderik eztakartzen eginbearretan. Orain gutxi, adibidez, Bilboko arpidean lerrotxo bat agertu da, eusko-langilleak «Kirikiño»-sarirako emandako berreun laurlekoez. Eusko otseñak zirala esan dute gero. Berdintsu da, langille deritzanak baño beartsuago oi-baitira, askotan, otseñak. Diranak dirala, ezta zenbaitentzat ikasbide txarra. Baña, ain baigera bizkar bigunak! Eta bizkarrak uzkurtzen ain yaioak geranontzat, alperrikako baitira ikasbiderik larrienak!...

       Oraintxe bada zirt edo zart egin bearra dago, sariaren orrekin. Gu, ludiko ukabilketa-txapela etxera-usterik ain arro gabiltzanok, euskerari «il-ala-bizi»-ko azken burrukarako amar milla pesetakio «zakela», «poltsa», eskeintzeko ez gera gauza... Bekokia ere gorritzen zaigu, ontaz erbestetarrak zer esango luteken gogoeta-egiñik. Ta ezpaita egoki urtearen atzenerarte parregarri aritzea, eman nai duanak eman beza bereala, ta nai eztuanari beondeiola.

       Nere iritzirik entzun nai izan ezkero «Euskaltzaleak» eta Bilboko batzordeak, auxe legiteke:

       Lendabizi: Garagarrillaren azkenean arpidea itxi, ta bertatik iragarri ala egingo dala.

       Bigarren: (guziok bateratuko al-gera erruki egintza ontarako!) amar milla laurleko biltzen ezpadira, yo genezake gure aberatsak, naiz ala ematen ez azaletik, urritasunik gorrienean daudela; ortara-ezkero, bildu dana, aien artean bana dezagun; bakoitzak asko-askorik yasoko ezpa-du ere, beti da laguntza...

       «Kirikiño» gaixoa!... Zenbatu ezin-ala zenituan adiskideak. Nork uka lezake, aien illeta-eresia oiartzunga baitago oraindik?... Lurralde berritik —Yainko-argizko lurraldea!— ezer ezpaitira or beko bizitza-gau onek aunditu oi-dituan atsekabeak, ez bide-da zureganaño eltzen gure diru-otsa... Ez erreza izan ere, ezpaitago otsik!... Ez beza ordea iñork artatik atera gure adiskide aundiaz aztu geranik; baizik, ainbestetaraño dala guri-gozoa gere maitetasuna, beldur baigenduke maitearen pakea urre-tintin zakarrez autsia!...

* * *

       Egi kaxkar auek esan nai nituan iñon, erderaz, baña.

1929-gko. Orrila 5-g.

«KIRIKIÑO»-SARIA

OÑARAU-GAIAK

       Zaartzen ari da urtea. «Kirikiño»-sariarekikoa zearo tayutu ta araupetzeko garaia da.

       Arpidea ari da osatzen, gure negarrak negar.

       Oraindaño esan ezpaita, nik uste; aberatsei zirikada gogortxoak eman dizkagun-ezkero, zuzenbideak eskatzen du besterik ere: tukaldi batez «Kirikiño»-sarirako bi milla ta Enbeitarentzako bosteun laurleko eman ditun abertzale aundia gorapenez aitatzea, euskotar on guzion ikasbide egiñik.

       Bederatzi milla laurlekotik gora gera, ta, urtearen azkenerako amarretara ezpagiña ere, gure Bazkun euskozale nagusiek meta urri ori osa-eziñik eztute. Beraz dirutzarekikoa egintzat eman dezagun.

       Orain, araudia, sari orren legea.

       Orixe leenbait-leen antola-bearra dago. Laguntza bidez, nik araugai batzuek aurrezarri nai nituke 1928gneko, Iralla 30gnez. Zumarragan arlo ontaz yardutakoa artu det, ustez, zuzenbide nagusitzat, araugaion mamitzat. Argatik, «Euskaltzaleak» eta idazle-batzar artara ziranak onetsi ditzateke, noski, aldakuntza txikiren bat gora beera.

       Ona, bada, araugaiok, atzalbide labur bat edo beste taxtetzen dizkatedalarik.

       I.— «Kirikiño»-sarirako Batzorde Eratzalleak bildua «Eusko-Ikaskuntza»-k 1930gneko urte leenatik, yaso beza, ta, irabazian sarturik, zaitu.

       «Eusko-Ikaskuntza» » Kirikiño»-sariarenganako eder-etsia erakutsirik baita, minki; bestalde, Bazkun euskozaletarik zabalena ta iraunbidez sendoena dalako; egokien orrerixe eman dezaiokegu dirutzaren zaimena.

       II.— Urteroko saria, bilduaren eunetiko laua bedi, aurtendik asita.

       Dirutza amar milla lauerko yotzen degula, LAREUN da eunetiko laua. Aurtengo (1929gneko.) urtean argitara emandako lanik onenak saria, leenbizikoz, yasotzen dularik, dirutza bederatzi milla ta seireunera dator. Baña ori bera, urte betekako epez, euneko lau-t'erdian sartzen dala, aski da saria urtero osatzeko.

       III.— Saria beti osorik eman bearra da lanik batere aurkeztu izan bada,

       IV.— Sari-gaia, betirako, euskel-artikuloa bedi, euskel ala erdel-egunkari, naiz astekari, nai bestelako edozein aldizkingietan agertua. «Artikulo» zeri, ta zeri ez, iritzi lezaioken zeatz aurrez-esatea ezpaita errez epaikarien gain uzten da etsibide ori; alabaña, aren muin eta ariak gaurkotasun-usai (actualidad) bear du.

       V.— Artikuloen argitaratze-epea urte osoka bedi, 1929gnekoa, leenengo dala.

       VI.— Dirutzaren eunetiko laua emanik geroz, urtetik urtera, irabazi-ondarrik balitz: ala, saria, iñoiz ezin-emana (araudi onen arauz); aldian beingo beste sari bat yarri dezake «Euskaltzaindia»k, arekiko gai ta gañontzeko xeeki oro asmatu ta aurretik iragarriaz,

       VII.— Artikulo-saria bein yaso dunak urrengo bi urteetan ezin berriro irabazi dezake. Idazle batek bi bider artikulo-saria yaso-ezkero, eztezake berriro urrengo Iru urteetan, eta, iru aldiz irabazi-ezkero, berrirotzeko gutxienez launa urteko tarteak bear ditu, gabe. Alarik ere, sariketaz ate, oien lanak aurkeztu ditezke, ta are epai-maiaren aipakunde oberena yaso, bear bada, baña ez saria.

       Arau onen elburua?... Saria banagotu, aalik geienengana yo-bideratu.

       Zoritxarrez, euskel-idazleak eztira millaka. «Kirikiño»-saria bidez ugaldu-arazi, ala, bederik, diranak zirikatu ta bultza nai lirake. Askoek, ordea —beren burua edertzat eztuten apalak— badiokete: «Egiñalak arren, nik ezin olakok ala alakok ainbat. Sari ori beti lau-seiren artean dantzatu bearra dek». Idazle oiek gogo-urritu eztitezen, ta gertakizun ari aalik ongien bidea ukatu naiez asmatua da, bada, goiko araugai ori. Errezki diteke taiuz ez sortua; baita, erabide oberik iñork eskeiñi aal-izatea... Zuzentzalleak betoz.

       VIII.— Epaibatzarra «Euskaltzaindia»-k urtero autuko du.

       Lan asko-samar bilduko balitz, izendatu ditezke, adibidez, bi epaikari euskelki bakoitzerako; oien baetuz geldituko diran lan bikañenen artean auzi-maiak errezago erabaki aaldezan.

       IX.— Urteroko Ilbeltzean norberak sarigarri iritzi ta aurreko urtean argitaratutako idazkiak ebaki ta bialdu bitza «Euskaltzaindi»-ra, argitara emandako eguna adiraziaz. Azalpean benetako izena eman beza, gañean idazkipeko izen-ordea (naiz izena) ipintzen dularik, Ebakia igorri eztezakenak, bestela idatzirik biali beza, baña zein egun eta ingietan emana izan dan adiraziaz. Otsailean, epai-batzarreko edonork aurkeztu dezake, egilleak ez biali ta berari atsegin izandako edozein lan,

       X.— Urteroko artikulo-epaia beranduenez Garagarrillaren azkenerako eman bear da,

* * *

       Orra nere... «amar aginduak».

       Norbaitek galdegin dezake, araudiaren aldakundea, bearra etorri-ezkero, noren esku litzaken.

       Euskel-idazleen batzarra nagusi?... Ta batzarre ori nortzuk osatuko luteke?... Edozein unetan-aldiz-aurretik bear-dei bota-ezkero-bilduko liraken idazleak, gutxi nai asko?... Ta dei ori nolakoa?... Gutxienik ogeitabost idazlek beizendutako idazkia; euskel-egunkari-astekarietan iru aldiz, ta Bilbao-Donosti-lruña-Gazteizko erdel-egunkari banatan, bederik, bein agertua?

       Beste bat badatorkidake, euskera ta gure amets guziek zilipurdika yoango balira, ea dirutza artaz zer egin?...

       Gizona! Ori ere bada, ba, urrutira begiratu bearra!... Aurreral Yainkoak —iñoiz bestera badirudigu ere— eztizu gure asmook zilipurdi egiterik nai... Baña, yar zazu ongi baderizkiozu, dirutza ori, artara-ezkero, Euskadilo Erruki-Etxeetarako izatea: euskel-idazleen aurrentzako zuzen-zuzenik yoko luke!

       Baña, beneratu gaitean berriro, ta asketsi.

       Zaitu bear duan bazkunari dirutza eman-ondoren, on litzake, «Eusko-Ikaskuntza»-k eta «Euskaltzaindia»-k beizenduta, idazki bana, Euskadilo ingi guziei bialtzea. «Kirikiño»-saria yarria dagola, ta zertarako. Euskeraren onez, asmo ori guziek ontzat artua ikusi uste dala. Beraz, iñork ingi orreri, saria irabazi asmoz, euskel-idazkirik biali ezkero, argitaratzea eskatzen zaiola... Ta abar.

* * *

       Iñork araugaiei buruz zer-esanik badu, mintza bedi, asko berandutu gabe. Batzorde Eratzalleak —lan au berak artu nai badu, ta, bestela, «Euskalzaleak»— epe bat yarri dezake —Lotazilla 15gna. arte?— ta bitartean azalduko diran iritzi egokienagaz araudia eratu.

* * *

       Orain, adiskideak, idazkortza zorroztu ta ekin lanean. Zenbat era geiago aritu, errezago asmatu dezakezute, «makur»-pilla eder ori etxeratzen, «atsoari» pozaldi eder bat emanaz.

1929gko. Azaroa 10-g.

BIDE BERRIAK?... BIDE GUZIAK?...

       Aspaldi ontan, berrizale geralako gizagaxook makina bat erauntsi artu diagu. Saririk irabazi badegu ere, ari gera entzuten gereak eta bost! Esan beza, bestela, il onen 7-gko. «Argia»n «Bide berriak?» idazpuruaz idazti duan «Euskaldun bat»ek.

       Gure bideak euskera txukuntzekoak ez omen dira, naspillatzekoak baizik. Negargarrizko etsia benetan, gerez ezerez-samarrak izan arren, maitasunaren indarrez euskerari aintza-bideak urratzen laguntzea amets gendunontzat.

       «Berrizaleok»(?) irabazi-sariengatik, idazle —olerkari, dio— zenbait, zapuztu egin omen dira. Gaizki egiña. Zuek, errez-zaleok, aspaldi darabiltzuten zirikalbideaz mindu-ta, berrizaleok zapuztuko bagiña ordun ere zeresana izango litzake. Nik uste, mordollozaleak, erdi-merdi-zaleak, eta aurrera-zaleak, guziok bizi gaitezkela pakean. Zuk darakusazuna baño irizmen zabaltxeagoa bear, «solamente».

       Nik idazle errez-zale, bakar bat ere ez det bere bidetik okertu nai izan. Bestalde, bere artan yarraitu dezaten alegiñak egiten dizkiet. Legezkoa al-da gurekin, berrizakokin, beste era batera yokatzea?

       Guk badakigu idazle errezak, olerkari errezak, gure aldean «publico» aundia dutena; gure bakartasunean otxan-otxan etsitzen degunezkero, zer dala-ta zuek guri arrika?

       Baña, goazen arloagora. Zuen ustez, izkuntza baten bidez, zuzendu liteke: orain «piano», orain «crescendo», orain... «xalto bat gorago, mutikoak, irakurle guziok mail ortara iritxi gaituk-eta».

       Irakurle «guziok»... Nork esan dizu ori?... Zerorrek ere, «Euskaldun bat» orrek, atzera begiratu nai badezu, ikusiko al-dituzu zu baño beeragokorik anitz, bertsolari «naturala» besterik iristeko gauza ez dirana. Zergatik, bada, ez itxoin, bertsolariez guziak okitu arte, ta ordun, ez oraindik alegia, zuri atsegin zaizun erdi-mallako elertia onetsi?...

       Gauzak berezko bideetatik atera nai dituzute. Mallak elkarrekin lotuak bear dute, igotzeko malladirik osatuko badute. Gure elertia beste errietakoa ez bezelako eraz azitzea nai zenuteke, ta oker zoazte ortan. Opilla ez da yaikitzen legamirik gabe.

       Baña, lenbait-len aitor dezadan, errez-zale aserrekoiok ere bear-bearreko ta nai-ta-naiezko zaitutegula. Elerti guzietan agertu izan zerate aurrerago-zaleei buruzki; urrengo gizaldiek, ordea, ez dute ukatu izan aal, aien bultzaldi goragarria: akats eta guzi.

       Mendira, egunotan, igo baldin bazera, ikusiko al zenitun, negu-muñean, aritza adar utsetan; otea loretan; untza, berriz, igali dariola... Ederrago al-leritzaizuke, lurreko landare guziei, ostotzerako, loretzerako, umotzerako, egun yakiñak, egun bakarrok, indarrez ezartzea; esate baterako: Santa Kutzetan lorea, igalia San Yuan bezperan; ta oietatik aurrera edo atzera egiteko ausarta litzakena, errotik atera ta kito?

       Eskier naiz, ni, zure iritzirako, berrizale purrukatu ondagarria baietz. Alaz guziaz ere, aitorzen det eta nai det errezera idazten dutenak berrizaleak baño askoz geiago dirala ta bear ditugula. Poema eder bat errezantzean norbaitek idatzi nai, ta aal-dedantxoaz laguntzen diot. Baita ere, «Euskaltzaleak» i eskatu diot olerki-batzaldiak erdibitzeko, sari bat erritar-antzeko lanentzako, bestea liriko zoro berrizaleentzako.

       Beraz, nor gere irizmena zabalagotzea dagokigu. Gure baratzeun mota guzietako landareak bear ditugu. Ez degu zapuztu-arazi bear ez bertsolari mordolloa, ez olerkari garbi-antxekoa, ez-eta ere berrizale biurria.

       Gero, «Euskaldun bat», oartu al zera beste gauza batez ere? Idazle berak, batzutan errez bestetan gaitz —gaiak zer eska— egitea ere gertatu ditekela? Ta zeintzu dira, gauza ixileko ez badezu beintzat, zuk euskerari ukatu nai dizkiozun gaiak?

       Ara: gertatu polit bat esango dizut, errez-zaleekin ere geiegi e-tzaitean pio. Beñola, bazan olerki-sariketa bat. Iru epailari ziran, irurak errez-zale garaiak. Irurak nitun, sinistea gaitz egingo bazaizu ere, adiskide miñak. Olerki asko aztertu-bearra izan zuten: mordolloak, erdi-errezak, zallak. Auzia zeintzuen artean izan zutela uste dezu?... Zallenen artean. Bai, yauna. Errez-zale ustel aiek olerki errezak bereala baztertu zituten. Ogen au ez egotzi guri, berrizaleoi. Azkenik, gaitzenari saria eman zioten.

       Ta onuzkero, bear bada, esaten asirik zera: «baña, irekin zer diat nik zer-ikusia? Arraio ori nork egin dik kofradiko?...»

       Bidez ala bidegabe, ori ez dakit, zeure itzok ipiñi didate eskuetan kandela: «Alaz ere, oiek aipatu, oiek saritu». (Olerkari «berrizaleak», alegia). «Lauaxeta»renik ez omen dezu irakurtzen, eta ark atera lenengo urteko olerki-saria... Nik bigarrengoa atera, ta oraindaño irugarrenik ez izan... Beraz, nabarmentxo ikutu nazulako usteak e-tzaitu arrituko.

       Ementxe daukat, aurrean, nere (?) aritz-abarra. Oker-irabazia dedala ziñez uste badezu, zere eskuetan uzten det: itz-erditxo bat esatea aski dezu. Ezkur batzu baditu zintzilik, egia, baña ez yatekoak: proetxu gutxiko saria det ori: ori emanak ez nau txiroagotuko.

       Nor gere eraz aldizka bederik yardutea ukatu bear badiguzute, saio oiek guk egitea euskerarentzat kaltegarri baldin bada, ori argi erakutsiko didazun ez-kerotixe ixilduko naiz ni, lagunak ere or nonbait, eta orra pakea. Baña, elerti-gaietan ez da biderik zuzenena, norbere zale ta yoeratik aterata ibillaraztea.

       Ta bego au emen onuzkero. Auzi au geroak ebakiko du, ez zuk eta ez nik.

* * *

       Azken-itz bat oraindik. Besterik zerbait ikusi det zure idazkian, nere ustez okerrekoa.

       «Lauaxeta»ren «Bide Barrijak» ez omen dezu irakurri, bizkaierazkoa ote-dalako, ta zuk gipuzkera baizik ez dakizulako.

       Bizkaiera, gipuzkera, lapurdiera, guziak dira euskera, ta euskera eder. Guziak bear ditugu mami-mamiko. Ta zuk —ainbeste euskaldunek beren aldean «berrizale» etsi zaitzateken orrek— e-tzenduke, nere ustez, diozuna egin bear —zere burua apalegi yartzen dezu— ta ezago esan bear. Bati bost ipiñiko niozke, bizkaierazko idazkirik uIertzeko zu baietz izan gauza. Ala bada, irakurri nai ez badituzu ere, e-tzazula beintzat agirian esan. Orrelako ateraldiak ez datoz ongi gure arteko pakerako, ta, ondoz, euskeraren onerako ere. Bai baitirudi «Lauaxeta»ri auxe adirazi nai diozula: «I, batetik berrizale, bestetik bizkaitar?... Utikan!» Ta au, zeran errez-zalea izanda ere, ez dezu zillegi.

       Agur, eta gaizki esanak barkatu,

1932-gko. Otsailla 9-g.

BIDE TA BIDE-ONDO

       «Urli» adiskidea. Lauso mamiak sortu omen-dizkizut adimenean. Oietxek argitzeko, bada, egite aal-nizuke alegin, betarik eta are aldarterik banu. Oiaingoz, orde, itz gutxiz etsi bearko. Agian, esan nezake aurrerago, «berrizale» izatea zeri deritzodan, ta berrizale izateak zer besterik dakarren ondotik.

       Gaurkoz ekizu, «Urli», illunpean zarabilten naspil oiek nik sortuak ez dirala. «Euskaldun Bat»ek elkartu zitun «bide berri» zaleak eta ulerkaizkeria. Berak adierazi, berrizaleak aurreraegi-zale dirala. Ondoz, berberak aterea dezu idazle-mallekiko auzia. Ez, nere aburuz, balio-mallak: agian soilki, olde ta ausardi-koskak. Edermena ez degu guziok margo bereko ariez eioa: batzuk zuri, besteek urdin, berrizaleok... gorri?... Antola or. Orrek ez du ukitzen artillearen bikaintasuna.

       «Euskaldun Bat»i erantzun-bearrak nenkarrela, gogotik etzendun baztertu bear; ez-ta ere, arloa ark erakarri-oñetik ez ateratzearren, eltzen niela aren eriz-kerari ta ari-muturrei. Zio gutxitxoz egotzi didazu ogen larria. Iñoren lanari eskarrak ematen ez dakidala; nerea bakarrik aintzakotzat artzen dedala, atera liteke zure esanetik. Zuk agertu bezain arropuz banintza, inpernu betikora bizitan epaitua aal-nengoke. Beldurgarri zait ori. Ez. Berrizale yotzen ez diran zenbaitxoen lanak ederresten ditut, eta ez diot iñori arririk yaurti, nere burua gerizatzu-bearrez, «Euskaldun Bat»eri berea itzuli baño.

       Bigarren naspil ori, bada, zuek eta «E-B»ek auzolanean sortua dezute.

       Ta irugarrena, azkenik, zerorrek, bakarrik, iñoren laguntza gabe.  Mordolozalleekikoa, alegia. Nere itz askatuak urrengoan astiroxeago irakurtzea nai nuke. Neurtuentzat ainbat asti ez aal-dezu bearko.

       Ondoz, etzenduan «Larreko» agurgarria ta ni elkarren aurkez-aurke zertan yarria.Orretxek geienbat erantzupen au egiñarazten dit.

       «Larreko»ren iritziak maiz txorrotxegiak iruditzen zaizkidan arren, gizonez maite det; idazlez, ederresten; abertzalez, goratzarre dagiot. Bikaintasun oiez nere eskuek ez ukitzeko diñan goitua ez balego ere, ille urdiñarenganako itzal samurra bear nuke aski. Aren aurrean bai, atera dezakegu txapela biok, eta beste zenbaitek ere.

       Itz oietxek zor nizkizun, aiton buru-xuri, begikoa; ta artaratu nauen abagunea atsegiña ez izanda ere, ongi etorria bedi, biotza lasatuaren ordañez.

       Besterik ez, «Urli» zolia. Gaiiontzean, nere lanak nornairen etsipean daudeke, besteenak bezela. Zuzenez ari ezkero, orrek ez du langillea xuxperrarazten baizik. Okerragoa da ixilpea. Alde ortatik eskarrik-asko, beraz.

       Ta yarrui ezazu euskel-salla orrein txukunki lantzen. Beldur naiz, azkenerako yendeak, zure zaar-zale goriari axola gutxi izanik, ez ote zaituan gure kofradian sartuko. Baña, ez estutu. Zaude beti orretan, zere edermenaren aginduetara.

       Elerti-gaietan, ori da nik guzientzat eskatzen dedan askatasuna.

BI MILLOIEZ ZER EGINGO, EUSKERAREN ALDE?

       Bi milloi... Utzi zadazute goxokia pittin bat miazten...

       Bi milloiek, eundiko bostaz eun milla laurleleo lekartziteke urtero... Eztet naikoa.

       Bi milloiok ikutu gabe, ta bi milloion adarra urtero eralgiaz, oñarri-dirutza azi-bearra nago. Iru milloitxoren balioraño baderik.

       Nola?...

       «Erri-lan» irasiz.

       Zer dan «Erri-lan»?... Bazkun bat, zenbait bazkun bezela iru zatik osatua. Bata: zenbait euskozale bioztun eta azkarrek egindako Bazkintza Zuzendaria. Bestea: «Erri-lan»en Idazkaritza. Azkenik: bazkide-sailla. Baña «Erri-lan»ek, gaurdañoko bazkun euskozaleak ez bezela, badu laugarren alderdia, ta polit-samarra bera: Dirutza, kapitala... Arako bi milloiak oso-osorik.

       Egin'tzagun Bazkintza osatu degula.

       Orain, Idazkaritzat, gizon bat billa dezagun. «Gizon» izki larriez ipiñi utsak, aren bearrezko alderdietzaz itzaldi luze batek baño areago dio. Gizon argia, gizon buruyantzia, iztun eder (euskeraz naiz erderaz), gizarteko, langille nekegaitza ta euskozale gori.

       Gizon ori eskuratua baitegu, billa dezagun orain Donostiako erdi-samarrean, kale-oñean, toki on bat, gure Idazkaritza bertan ezartzeko. lzki aundiez —argizko izkiz, gauean— gañean ipiñi dezaiogun: «Erri-lan». Beza erakustegi, edo eskaparate apain bat ere. Bertan ipiñiko ditugu: euskel-idaztiak, era egokian; «Erri-lan»en asmo, sariketa, yai ta abarren iragarkiak, nabaroki; eusko-usaiezko margozki ta argazkiak, «Erri-lan»ek noizik-beinka aterako ditun ormagiri edo kartelen ale zaar era berri; ea abar...

* * *

       Orain, bada, «Erri-lan» irasi... gendula, Or Bazkintza Zuzendaria, or gure gizona, or gure Landola, or gure oñarri-dirutza: bi milloi dirditsu. Bazkideak uts ditugu; bazkideak, era... ainbat besterik!

       Baña, ez estutu: etorriko da guztia. Asi gaitean lanean.

       Leenengo urtean gogor ekingo diogu Bazkun berriaren zabalkundeari ta bazkideak batzeari. Bide nabar, «BAI» egunkariaren ots bizia edatuko ta iragarriko degu bazterrik-bazter.

       Bigarren urtean, Bazkunaren azitzeari uzteka, «BAI»k bear ditun dirutza-arpideak yasotzeari ekingo genioke bereizki. Urtearen buruan, orra «BAI» ori kalerik-kale.

       Onela yarraitzea luze ta astun bailitzake, mintza bitez zenbakiak, numeroak. Bi edo iru urte gorabera-agiri aurkeztu-ezkero, andik antz-emango diozute, iñola baño obeto, «Erri-lan»en aritze ta eginbearrari.

* * *

Leenengo urteko gorabera-agiria

YASOA:

              2.000.000 laurlekoen adarra: 100.000 Lko.

       Bazkide-sariak:

              2.000-ek eguneko xentimoa: 7.300 Lko.

              500-ek batez-beste urteko 5-na. Lko 2.500 « 9.800

       Guzira,......... 109.800 Lko.

EMANA:

       Otsein-sariak:

              Idazkaria......... 15.000 Lko.

              Idazkari-urren..... 5.000 Lko.

              Bilbaon ordezkari bat 3.000 Lko.

              Iruñan...... 2.000 Lko.

              Gazteizen......1.500 Lko

                     ..........26.500 Lko.

       Beribil bat...... 10.000 Lko.

       Landola-ornitzea... 15.000 Lko.

                            25.000 Lko.

       Landola-saria......5.000 Lko.

       Urrutizkin.....650

       Argia..........1.000

       Garbiketa.......500

       Landola-bearrak.. 1.500

                     8.650 Lko

       Idazkariaren ibilliak....7.500 Lko.

       «Erri-lan» eta «Bai» egunkari etorkizunaren zabalkunde ta ots-edatzea, ingurti, orri, ormagiri ta itzaldi-bidez, Bidasoaz eskui-ezker eta Ameriketan..... 20.000 Lko

                     .......... 27.500 Lko.

       «Ttun-ttun» aur-astekaria atera ta eutsi Irakasle euskeldun-euskozaleak ateratzeko altxorkiak (bekak). (Bost urte barru, bost. Seigarrenetik asita, urteroko bi) ..... 5.000 Lko.

       Batzarketa (gastos de reuniones).... 1.500 Lko.

IGATU-ORDAINTZA (AMORTIZACIÓN)-KUTXA:

       Beribillarena...... 3.500 Lko.

       Landola-ornikiena... 1.500

                     5.000 Lko.

       Guzira, emanak... 109.150 Lko.

       Ondarra 650 Lko.

       Guzira......... 109.800 Lko.

* * *

       Euskel-egunak, zer-esanik eztago, egingo lituzke, ta maiz-samar egin ere, «Erri-lan»ek; baña oien aztarrenik emanetan ezta agertzen. Bakoitzak ordaindu. bear baitu berea, arpide-bidez, ta are zerbait irabazirik utzi ere.

Bigarren urteko gorzkbera-agiria

YASOA:

       Oñarri-dirutzaren adarra 100.00 Lko.

       Bazkide-sariak:

       2.500-ek eguneko eunentxoa......9.125 Lko.

       1.000-ek urteko bost Lko..............5.000 Lko.

                     14.125 Lko.

       Arpide, yaialdi ta abar 5.000 Lko.

       Erri-Bazkunetiko soroskiak (Subvenciones de Corporaciones públicas) 10.000 Lko

                     29.125 Lko.

       Guzira,.......................129.125 Lko.

EMANAK:

       Otsein-sariak:

       Idazkaria............... 15.000 Lko.

       Idazkari-urren,............ 5.000 Lko.

       Laguntzalle bat......... 3.000 Lko.

                     23.000 Lko.

       Bilbaoko ordezkaria....3.000 Lko.

       Iruñakoa.......... 2.000

       Gazteizkoa................ 1.500...........

                     29.500 Lko.

       Landola-sari, urrutizkin era abarra...... 8.650

       Idazkariaren ibilliak..........7.500 Lko.

       «Erri-Ian» ta «Bai»-zabalkundea... 15.000 Lko.

       Iru-illabetez beingo bazkide-aldizkaria..2.500 Lko.

                     25.000Lko.

       «Ttun-ttun» aur-astekaria........ 8.000 Lko.

       Euskel-Ikastolen zabaltzerako ta laguntzarako: 10.000 Lko.

       Irakasletzako altxorkiak (becas).... 7.000 Lko.....

                     17.000 Lko

       Noranaiko antzezlari-talde bat irasteko... 4.500 Lko.

       Noranaiko «giñol» bi irasteko... 1.500 Lko.

       Errietako antzezlari-taldeen soroski... 5.000 Lko.

       Erriz-erriko itzaldietarako....... 6.000 Lko.

       Argitalpen, ta artarako laguntza...10.000 Lko.

       Idazleentzako sariketa ta lansariak... 7.000 Lko........

                     23.000 Lko.

       Batzarketa....................1.500 Lko.

       Igatu-ordaintzaen kutxa... 5.000 Lko.

       Ondarra..............................475 Lko.

       Guzira......... 129.125 Lko.

Seigarren urleko gorabera-agiria

YASOAK:

       Dirutzaren ekoizkia.........100.000 Lko.

       Bazkide-sariak:

       3.500-ek eguneko xentimoa...... 12.775 Lko.

       1.500-ek urteko 5 laurleko....7.500..............

                     20.275Lko.

       Gorako......... 120.275

       Arpide, yaialdi ta abarra... 9.725 Lko.

       (Euskel-egunak, antzerki-yaiak, Sta. Ageda-taldeak, e. a.)

       Erri-Bazkunetiko soroskiak...... 20.000 Lko.

       Guzita......... 150.000 Lko.

(Garaia zan! Baña nolabait iritxi gera gure oñarri-altxorra milloitxo batez azitzera...)

EMANAK:

       Otsein-sariak:

       Leengoak, Idazkari-urrenari 1.000 lko. geiago emanaz, ta bigarren laguntzalle bat (3.000 laurlekoz) yarrita... 33.500 Lko.

       Landola-sari ta abar...... 8.500 Lko.

       Idazkariaren ibilliak..........4.500 Lko.

       Zabalkundea......................5.000 Lko.

       Iru illabetez beingo aldizkaria...2.500 Lko.........

                     12.000 Lko.

       «Ttun-nun»............. 6.000 Lko.

       Euskel-lkastolak....15.000 Lko.

       Irakasletza.............10.000 Lko................

                     25.000 Lko.

       (urtero bi irakasle ateratzeko)

       Antzezlari-taldea:

       Gai-berritze ta abar......... 2.500

       Antzezlariei eskupekoak........5.750

                     8.250 Lko.

       Bi «giñol»

       Gai-beritze ta abar.....750

       Ibillaldi bakoitzeko, 75 Lkoen. gastoa.... 3.750

                     4.500

       Errietako antzezlari-taldei laguntzeko....7.000

                     11.500 Lko.

       Izlariak:

       Itzaldi berri bakoitzeko...150

       Zaarren esanaldi bakoitza.75

       Gastoak, bakoitzeko...... 100

       (Urteko eun itzaldi, 20 berri ta 80 zaar) 16.500 Lko.

       Argitalpenak (ediciones)...............12.000 Lko.

       Idazleak (batzaldi ta lan-sari....10.000

                     38.500 Lko,.

       Batzarketa........................ 1.500

       lgatu-ordaintzarako..............5.000

       Ondarra........................... 100

       Guzira......................150.000 Lko.

       Euskel-Ikastolekiko ta Irakasletza-arloan, or esanako diruez gañera, «Erri-lan»ek, Udal era Aldundiak zirikatuz, beregain arreraziko lieke soroski ta altxorki geien.

* * *

       Orrela yarraitu diteke, baño naikoa da ta geiegi. Aldi bakoitzeko bearrak erakutsiko luke «Erri-lan»eko dirua nola banatu.

       Dana dala, iñor bi milloi oiek emateko gertu badago, sinis beza: nork zintzoki ta obari onez erabillia Euskelarrian arkituko luke.

1930,-gko. Epailla.

«EUSKO-IKASKUNTZA»REN BOST-GARREN BATZARRA

       Bi urtez bein, edo, «Eusko-lkaskuntza»k, Bidasoaz andiko ta emendiko euskotar guztiok batzarre aundi batera deitzen gaitu.

       Oñatik eman zion sallari ezin-aaztuzko asibidea: Gernika, Iruña, Gazteiz yarrai zazkio, lerdenki.

       Aurten, tokiz, arri zaar ederrez, yantzitako Bergarak du aldi; gaiez, Erri-ertiak.

* * *

       Zer da Erri-ertia?...

       Itz bikoitz orrek zatirik azaldu-bearrena erti du. Ikus dezagun, bada, zer dan ertia.

       Erti (erderaz arte, art, e.a.) Eder-tiz da sortua; ta orrenbestez, orra erdi-adirazirik aren mamia.

       Olertzale-antzo, esan genezake erti autsu dala: izadiaren edermiñak bizitza ikutua... Gure bizitoki maitagarri ontan guztia dirudi Yainkoaren ala gizonaren edermenak igortzia: laztan oien bidezko ume da ertia.

       Irudimenari lokarriak etenik, uste dezakega are bizigabeak ere edermiñik badutela... Or arria, bere burua edertu-bearrez, aitzurdin (marmol) biurtu...

       Ezin-igizko bizidunen arrean, ertia lore da ta adaburu yori...

       Bizidun ibilkorretan —gizakia ez barren— maila bat gurenagoa atzemanik dezu ertia. Or erlearen abaraska arrigarria; or txoriaren kabi ta abestiak...

       Ludian zer oro bada edertzale —arria, zuaitza, aberea— nola ez bide-litzake gizona?...

* * *

       Adimengabeak, onakoak itsuki, arakoak olde-utsez, guziak Egillearen arauari lotuta, erti-lana dagie, aiena beti da bat eta alda-eziña.

       Gizona, ordea, yare baita, buru-aalmenen yaurbidea bere esku baitu; ertigintzan ere, gañerako egintzabideetan ainbat, oarrez, asmamenez ta gorago-yoranez diardu, yaiotzetik il-ondoraño bizitza erti-lanez eztitzen seaska-eresia leenen dala ta obi-arria azken.

       Alabaña: are gizakiaren aria ere, yaretasun-utsezkoa ezik, erdi-oIdezko danik badasakegu.

       Alegia: intxaurrak ezpaitu pagoarenaren tankerako ostotzaz: bere burua yazten; ta ez-eta enarak kabia zozoak alakoxea egiten; alatsu, giza-enda —giza era, giza-erri— bakoitzak eder-era berezia dakar ta, ondoz, erti-era berezkoa. Txinatarren ertia, Kolonek Ameriketan arki-gizadiena, izonar larruz-yantziena, eztira ertiera berdintsuak.

       Arako itz bikoitzean, bada, orra adirazi, erti-rena ezezik, erri-ren mamia.

* * *

       Erri bakoitzak, odoletiko zalearen, bere bearraren, bere bizieraren, zeru argi ala lañoaren antzo ta arabera sortu-ertiera, ta ertiera orren arauz sortutako erti-lanak: orra, erri-ertia zer.